
ԳՐԻԳՈՐ ԴԵՐՁԱԿԵԱՆ (Յապաւումով)

Սթոնհենճը հին աշխարհի սքանչելիքներէն մէկն է, որ կը գտնուի Անգլիոյ մայրաքաղաք Լոնտոնի արեւմուտքը գտնուող Սալիզպըրի տափաստանին մէջ: Անիկա ամէնէն հանրածանօթ մեծաքարային վայրն է աշխարհի վրայ եւ ամբողջապէս արժանի է իր համբաւին` նկատի առնելով անոր քարերուն մեծութիւնը եւ անոնց կառուցման անհաւատալի արհեստագիտութիւնը, անոնց շինութեան ժամանակի պայմաններուն համաձայն: Ամբողջ Եւրոպայի տարածքին գտնուող այդ ձեւի վայրերուն նման, այս ալ սրբազան վայր մըն էր հանդիպումներու, աղօթքի, թաղման, երկնային շարժումները դիտելու եւ գերբնականն ու խորհրդաւորը փառաբանելու:

Այդ պատկառելի սթոնհենճը ձեւով մը իւրայատուկ է աշխարհի մէջ, բայց անիկա կրնայ մեծապէս պարտական ըլլալ աննշան հայկական մեծաքարային վայրի մը, որ կը կոչուի քարահունջ: Պարզապէս քարահունջ եւ սթոնհենճ նման բառեր են. անգլերէնով “սթոն” կը նշանակէ “քար”: Զարմանալի է, բայց ճիշդ. սթոնհենճ անունը կրնայ եկած ըլլալ Հայաստանի մէջ գտնուող շատ աւելի հին քարահունջէն: Ասիկա առնուազն ուշագրաւ եւ անհաւատալի նմանութիւն մըն է երկու նախնադարեան եւ իրարմէ շատ հեռու վայրերու համար:
Ահա կարգ մը տեսութիւններ: Հանճ կամ հենճ բառերը յստակ իմաստ մը չունին անգլերէնի մէջ, հակառակ անոր որ ոմանք կ՛առաջարկեն, թէ անոնք կրնան կապ ունենալ հինճ բառին հետ, որ կը նշանակէ` ծխնի կամ յենակ (դռներու): Կարգ մը տեսութիւններ սթոնհենճ բառը կը բացատրեն իբրեւ քարեր, որոնք իրարու միացած են ծխնիներով (տրուած ըլլալով, որ ճակատաքարերը յենած են ուղիղ կանգնեցուած քարերուն վրայ, կարծես ծխնիներով միացած ըլլային): Բայց սթոնհենճ բառը անգլերէնի մէջ հինճ (ծխնի կամ յենակ) բառին գոյացումէն շատ աւելի հին կրնայ ըլլալ:
Տակաւին կարելի չէ բացատրել քարահունջ եւ սթոնհենճ անուններուն նմանութիւնը: Պարզապէս զուգադիպութիւն մը ըլլալը կը թուի անհաւանական ըլլալ, եւ այս ամբողջ առեղծուածը շատ հետաքրքրական եւ խթանիչ պատմութիւն մը կը յառաջացնէ այս երկու մեծաքարային վայրերուն շուրջ:
Կ՛ըսուի, թէ քարահունջը եօթը հազար հինգ հարիւր տարուան կեանք ունի մինչ անոր անգլիական անուանակից սթոնհենճը շուրջ երեք հազար հինգ հարիւր տարի աւելի “երիտասարդ” է եւ ունի չորս կամ հինգ հազար տարուան կեանք (նայած` քարերուն կառուցման ժամանակին):

Քարահունջը` կամ` այսօրուան անոր մնացորդները, կազմուած է փոքր երկաթաքարերէ (պազալթ): Այդ քարերուն ներկայի տեսքը տձեւ է եւ կառոյցը մասնաւոր շքեղ կերպարանք մը չունի, բայց, այդուհանդերձ, բաւական տպաւորիչ է: Բայց չմոռնանք, որ սթոնհենճը շուրջ երեք հազար հինգ հարիւր տարի աւելի “երիտասարդ” է, քան` քարահունջը, եւ բոլորս գիտենք, թէ այդ մէկը ի՛նչ նշանակութիւն ունի մարդկութեան բարգաւաճման առումով: Եկէ՛ք` նայինք վերջին երեսունհինգ տարուան` հասկնալու համար երեք հազար հինգ հարիւր տարուան ազդեցութիւնը…
Քարահունջ բառացիօրէն կը նշանակէ` “ձայնով քարեր” կամ` “քարեր, որոնք ձայն ունին”: Հայաստանի մէջ անոնք նաեւ ծանօթ են իբրեւ “Զօրաց քարեր”, որ կը նշանակէ` “հզօր քարեր”, կամ` “զօրաւորներուն քարերը”: Երկու անուններն ալ ներկայիս կը գործածուին, բայց պաշտօնական անունը տակաւին քարահունջն է: Վայրը կը գտնուի 1750 մեթր բարձրութեան վրայ, Սիսիան քաղաքին մօտ, մայրաքաղաք Երեւանէն դէպի հարաւ-արեւելք երկու հարիւր քսան քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ: Անիկա տեղադրուած է ժայռոտ սարաւանդի մը վրայ` հողի ականաւոր գունդ մը կամ բլուր մը, որ կը հսկէ վարի տարածքներուն վրայ եւ, հետեւաբար, դիւրին պաշտպանելի է: Սիսիան մօտակայ քաղաքը փոքր նահանգային համախմբում մըն է` շուրջ քսան հազար բնակչութեամբ: Անիկա կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութեան ամէնէն նեղ կէտին մէջ` պարփակուած Արցախ-Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի միջեւ (տե՛ս քովի քարտէսը):

Քարահունջը գլխաւորաբար կը գործածուէր իբրեւ մեռելաքաղաք (գերեզմանատուն)` միջին պղինձէ դարէն մինչեւ երկաթէ դար: Հսկայ քարէ գերեզմաններ կը գտնուին հոն եւ անոր շուրջը` այդ ժամանակներէն: Կը կարծուի, թէ յետագային, հաւանաբար հելլենական-հռոմէական ժամանակներուն, անիկա գործածուած է իբրեւ պատսպարան ընկերային խառնակութիւններու կամ յարձակումներու ընթացքին: Քարէ եւ աւազակաւէ շինուած պաշտպանութեան պատ մը կառուցուած էր, եւ ուղղահայեաց ժայռեր օգտագործուած էին ամրապնդման համար: Այդ պարիսպէն միայն ուղիղ կանգնեցուած քարերը մնացած են այսօր (տե՛ս վարի նկարը):
Քարահունջի վայրը կառուցուած է հարիւրաւոր (ոմանք կ՛ըսեն` ընդհանուր հաշիւով երկու հարիւր քսաներեք) ուղիղ կանգնեցուած երկաթաքարի կտորներէ, որոնցմէ ութսունչորսը` քարէ: Ընդհանուր տարածքը շուրջ եօթը հեկտար է: Այդ քարերէն շատեր ունին ողորկ անկիւններով չորսէն հինգ սանթիմեթր տրամագիծով ծակեր, որոնք ուղղուած են հորիզոնին կամ երկինքի վրայ տարբեր ուղղութիւններով: Քարահունջի տարիքը գնահատուած է եօթը հազար հինգ հարիւր տարեկան կամ` աւելի հին (Ն.Ք. վեցերորդ հազարամեակ): Կը կարծուի, թէ հոն պաշտուած գլխաւոր չաստուածը Արին էր` այդ ժամանակաշրջանի գլխաւոր նախապատմական հայկական չաստուածը, ինչպէս նաեւ` աւելի նուազ կարեւորութեան չաստուածներ:

Պէտք է ընդգծել, որ մենք երբեք ըսել չենք ուզեր, թէ քարահունջը նոյնքան“կարեւոր” է կամ տպաւորիչ է, որքան սթոնհենճը` իբրեւ մեծաքարային վայր մը: Այդպէս չէ պարագան եւ այդ չէ հարցը: Իրականութեան մէջ սթոնհենճի կարգ մը քարերը մինչեւ եօթը մեթր հասակ ունին եւ կը կշռեն յիսուն թոն եւ մեծ մասամբ բերուած են Քարմարթընշայրի, հարաւ-արեւելեան Ուէյլզ, յատուկ քարահանքերէն: Քարմարթընշայրէն սթոնհենճ տարածութիւնը աւելի քան հարիւր տասը քիլոմեթր է եւ ցամաքի եւ ծովի ճամբաներով այդ քարերը դէպի սթոնհենճ փոխադրելը տակաւին խորհուրդ մըն է եւ մարդկային անհաւատալի իրագործում մը ինքնին:
Քարահունջը աւելի համեստ է զուտ չափի առումով, բայց վստահաբար արժանի է ուշադրութեան: Անիկա նոյնիսկ հայերուն համար չափով մը անծանօթ է եւ հազուադէպօրէն կը պատկերուի զբօսաշրջական թերթիկներու կամ գիրքերու մէջ: Մենք չունինք պաշտօնական վիճակագրութիւններ, բայց քարահունջ այցելողներուն թիւը հաւանաբար աննշան է: Վայրին մէջ զբօսաշրջական յարմարութիւնները գրեթէ անգոյ են. բան մը, որ կրնար քաջալերել յաւելեալ զբօսաշրջիկներու այցելութիւնը: Անիկա վայր մըն է, որ գրեթէ լքուած է` հակառակ Հայաստանի զբօսաշրջութեան մարզի վերջին շրջանի աշխուժութեան եւ բարգաւաճման: Նոյնանման մեծաքարային վայրեր կը գտնուին ամբողջ Եւրոպայի տարածքին եւ անպըրիի մէջ, որ հեռու չէ սթոնհենճէն: Բայց հանրածանօթ սթոնհենճն է, որ անունի նմանութիւն ունի քարահունջին հետ, որ շուրջ չորս հազար քիլոմեթր հեռու կը գտնուի, հեռաւոր լեռնային շրջանի մը` հայկական Սիւնիքի մէջ…
Սթոնհենճի անունը կրնայ քարահունջէն եկած ըլլալ, կրնայ` ոչ, բայց այս հարցը կրնայ ենթադրութենէ մը աւելին ըլլալ: Որոշ չափով (բայց` ոչ բաւարար) գիտական ուսումնասիրութիւն կատարուած է քարահունջի մէջ, բայց հաւաքուած տեղեկութիւնները եւ գիտութիւնը երբեք ամբողջական կամ գոհացուցիչ չեն: Շատ աւելի ընդարձակ ուսումնասիրութիւններու կարիքը կայ, որպէսզի կարելի ըլլայ բացատրել քարահունջի շրջանային ազդեցութիւնը, ինչպէս նաեւ մանրամասնութիւններ` այն հայ նախնիներուն մասին, որոնք կառուցեցին զայն շուրջ եօթանասուն դար առաջ:
Արդեօք քարահունջը եւ պղինձի դարէն մնացած ուրիշ մօտակայ վայրեր քննարկման առաջնահերթութիւննե՞ր են Հայաստանի մէջ: Պատասխանը անշուշտ որ “ոչ” է: Անհամար եկեղեցիներ, վանքեր եւ խաչքարեր եւս բաւական խղճալի վիճակի մէջ են եւ անմիջական ուշադրութեան կարիքը ունին: Քարահունջ կը թուի “ընելիքներ”ու կամ աւելի ճիշդը “մոռցուածներ”ու ցանկին ամէնէն յատակը մնացած ըլլալ:


Քարահունջը եզակի է շրջանին մէջ եւ արժանի է շատ աւելի մեծ ուշադրութեան եւ հոգատարութեան, քան` իր ներկայի ամբողջապէս լքեալ վիճակը: Անիկա արժանի է նուազագոյն ջանքի, ճանաչման եւ նորոգութեան` թէ՛ հայկական եւ թէ՛ միջազգային համայնքներուն կողմէ, ինչպէս նաեւ` այս ձեւի գործերով զբաղող յատուկ գործակալութիւններուն եւ հաստատութիւններուն կողմէ: