ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆԸ ՀԱՒԱՏՔ Է, ԿԱՄ՝ ԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆ

Read Time:8 Minute, 23 Second

Յ. Պալեան

«Դարձ դէպի Աստուած կ’ենթադրէ դարձ դէպի մեր դրացին՝ սիրով եւ գութով»:

ԱՐԱՄ Ա., Turning to God, 193

Իմ ընթերցումս Արամ Ա. Կաթողիկոսի անգլերէն գրուած գիրքին, Turning to God «Դարձ դէպի Աստուած», 198 էջ, լոյս տեսած Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի տպարանէն, 2020:

Ցանցուած ենք ժամանակակից կեանքի, պատմութեան, պատերազմներու, քաղաքակրթութեան, գայթակղութիւններու, սպառողական եւ զբօսի տենդի մէջ: Գումարուեցաւ սահման եւ մեր տարբերութիւնները անգիտացող համավարակը՝ որպէս մահուան սպառնալիք: Ընկերութիւնը կրաւորականութեամբ կը դիմագրաւէ կացութիւնը, հետեւանք՝ անհեթեթին դէմ անզօրութեան զգացումի, եթէ կ’ուզէք՝ գիտակցելու ճիգի պակասի: Համավարակը յիշեցուց բոլորին, հարուստին, աղքատին, հզօրին եւ տկարին, Պլէզ Փասքալի բանաձեւումով, որ բոլորս կը գտնուինք նոյն նաւուն վրայ. «nous sommes embarqués»:

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսը, ՆՍՕՏՏ Արամ Ա, իր կարգին զգացած է կացութեան ծանրութիւնը եւ ահազանգած գիտակցութեան անոր կոչին: Ստացայ անգլերէնով իր գիրքը, լոյս տեսած 1920ին, Turning to God, ուշագրաւ վերլուծումներու եւ յաջորդական քայլերով ընթացող համամարդկային, բնազանցական եւ կրօնական խորացումներու հրաւէր մը. ԴԱՐՁ ԴԷՊԻ ԱՍՏՈՒԱԾ: Գիրք՝ զոր պէտք է կարդալ հեղինակին հետ, փորձելով մտածումները բանալ, լսել գրուածին եւ ըսուածին արձագանգը, բաժնել առօրեայէն հեռացող եւ հարազատի իսկութիւն որոնող միտքի արշաւը:

Նիւթէ, պատեհապաշտութենէ, կրաւորականութենէ եւ դասական գործնապաշտութենէ տարբեր մակարդակ բարձրանալու եւ խորանալու հրաւէր: Այս ոչ-ընթացիկ ըմբռնումով պէտք է յանձնուիլ գիրքով յայտնուած մտածումներու հոսքին, տիեզերական հարցականներու մէջ մենք մեզ գտնելու համար: Փորձել ըսուածները հասկնալ, բայց կարեւոր է ամէն քայլափոխի լսել անոնց արձագանգները մեր մէջ, ազատագրուիլ անմիջականի պարտադրանքներէն, տրամադրուիլ տիեզերական խորհուրդներուն, որոնց բացատրութիւնները կը կարծենք գտնել, բայց ամէն անգամ կը կանգնինք նոր հարցականներու դիմաց: Ոլորաններու ճանապարհ, որուն ծայրը կ’ուզենք գտնել բացատրութիւնը կամ բացարձակ ճշմարտութիւնը:

«Դարձ դէպի Աստուած» գիրքը լրագրական էջ մը չէ, վէպ չէ, ճշմարտութիւններու ցուցակ չէ, այլ՝ հրաւէր է հարցականներու դիմաց կանգնելու, մեկնելու ճշմարիտ ինքնանճանաչողութեան մը ուղիին վրայ, որ գիտութիւն կամ առարկայականութիւն չէ: ԺԷ դարու իմաստասէր Պլէզ Փասքալ խօսած էր ճշմարտութեան որոնման համար երկու ճանապարհներու մասին. գիտական-առարկայական եւ նրբութեան ու խորացման, esprit de géométrie et esprit de finesse: Այս գիրքը ո՛չ գրական երկ է եւ ո՛չ ալ հրապարակագրութիւն: Անոր ընթերցումը պէտք է կատարել Փասքալի բնորոշած esprit de finesse-ի, միտքի նրբութեան եւ խորացման ընթացքով:

Գիրքի գրախօսականը կը դատարկէ անոր բովանդակութիւնը, կը վերածէ թուղթի եւ մելանի: Գիրքը հրաւէր մըն է եւ անոր պէտք է ընդառաջել գերմանացի իմաստասէր Էտմոն Հուսէրլի ճշմարիտ որոնողական իմաստութեամբ. «Երթալ դէպի իրերը մերկ եւ միամիտ հոգիով, «aller aux choses avec une âme nue et ingénue»: Օրերու վրայ տարածուող եւ պատուհաններ բացող մտածելու հրաւէր, ուղղուած մարդուն, ո՛չ վարդապետութիւն, ո՛չ բարոյախօսութիւն, ո՛չ քարոզ: Այս ըմբռնումով կատարեցի «Դարձ դէպի Աստուած» Արամ Ա կաթողիկոսի գիրքի իմ ընթերցումս, սկսելով, վերսկսելով, ետդարձներ ընելով:

Որպէս «վարդապետութեան» մը կամ «տեսութիւններու» ներկայացում պէտք չէ մտնել այս գիրքին մէջ, այլ հեղինակին հետ մեկնիլ դէպի ճանաչողական հորիզոններ:

Այս ձեւ ընթերցում մը փորձարկութիւն մըն է, որ կը սկսի, կը վերսկսի իւրաքանչիւր ընթերցողի հետ, լսելու ըսուածի արձագանգը մեր մէջ, որ մեկնակէտ է ճանաչողութեան, ոմանք պիտի ըսեն՝ խորհուրդները կարդալու, տեսնելու եւ ապրելու իմաստութեան:

Այս միտքով կատարեցի «Դարձ դէպի Աստուած» գիրքի ընթերցումը, յաճախ ետ երթալով, ընդգծելով բառեր եւ խօսքեր: Գիրք՝ զոր պէտք չէ բանտարկել այսպէս կոչուած «հաւատացեալներ»ու եւ «բանիմացներ»ու փակ շրջանակին մէջ, չկատարել միագիծ ընթերցում՝ գիտական դասաւորումով հասկնալու համար ըսուածը, այլ զայն տանիլ մարդոց, որպէսզի անոնք իրենք զիրենք տեսնեն «մադկայնութեան» իրաւութեան մէջ, humanisme, որ ըլլայ հասարակաց, ընկերութեան բոլոր խաւերուն համար, եւ ոչ միայն կիրակնօրեայ կամ տօնական օրերու տպաւորիչ խօսք: Այսինքն՝ մտածել եւ ինքնաքննութիւն կատարել, ինչպէս ըսուած է՝ «աղօթել եւ մտածել», նաեւ՝ մտածել եւ աղօթել:

Ներածականը կը ճշդէ ընթերցման ոճը. «… մարդկութիւնը պէտք է պատասխանէ հաւատքով եւ յոյսով տագնապի, անորոշութեան եւ մղձաւանջային կացութիւններուն», հետեւելով «բարոյական արժէքներու» (էջ 14): Այդ ուղին կը պահանջէ իրաւութիւն, ինչպէս կ’ըսուի. « Ես չըսի ինչ որ ուրիշներ պիտի սիրէին որ ես ըսեմ, ես ըսի ինչ որ իմ համոզումս էր» (էջ 23): Այդ ընելու համար էական է նախ ինքզինքին ուղղել հարցումը. «Ես տեւաբար ինքզինքիս հարց տուած եմ, թէ ի՞նչ կը նշանակէ ըլլալ սպասաւորը Աստուծոյ ժողովուրդին»: Հարցում՝ զոր իրենք իրենց պէտք է ուղղեն ազգային-քաղաքական-հանրային ծառայութեան բոլոր կոչուածները: Մանաւանդ՝ համավարակի աննախատեսելի եւ անհակակշռելի սպառնալիքին դիմաց: «Արդարեւ, թագաժահրը (coronavirus) զուսպ յիշեցումն է մարդկային կեանքի փխրունութեան» (էջ 26): Եւ քիչ անդին կը յանգի այն իմաստութեան, որ «առանցքային կարեւորութիւնն է ընդհանրական համապարտութեան» (էջ 27):

Աստուածաշնչական իմաստութեանց առընթեռ, համավարակի պարտադրած մեկուսացումը կ’օգնէ կեանքի նոր իմաստաւորումներ գտնել, ինչպէս ընտանիքը եւ միասին ըլլալու բարիքը՝ ընդդէմ անհատապաշտութեան: «Այս ուղղութեամբ, համավարակը մեզի կը յիշեցնէ առանցքային նշանակութիւնը ընտանիքի համախումբ կեանքին, մասնաւորաբար արեւմտեան ընկերութիւններու մէջ, ուր ընտանեկան արժէքներու անկումը տկարացուցած է ընտանիքի իմաստը՝ որպէս ընկերութեան հաստատուն հիմ» (էջ 33):

Համավարակի մահուան սպառնալիքը բնականօրէն մարդը կը մղէ ինքնիրեն ուղղելու «հիմնական հարցումներ, մենք մեզ եւ մեր ճակատագիրը հասկնալու» (էջ 34), այսինքն՝ գտնելու գոյութեան իմաստը: Այդ ընելու համար կան գիտութիւնը եւ կրօնը: Մարզերը յստակ են: «Գիտութեան գործիքը բանականութիւնն է, կրօնի՝ հաւատքը» (էջ 40): Եւ շարունակելով խորացումը, կը կարդանք. «Գիտութիւնը կը նպատակադրէ գտնել ճշմարտութիւնը, մինչ կրօնը կը փնտռէ իմաստը եւ այն ինչ՝ որ կայ ճշմարտութեան ետին»: Այս է բնազանցութիւնը, արիստոտէլեան աւանդութեան հետեւելով, բնութենէն անդին եղածի բացատրութեան որոնումը, métaphysique:

Արամ Ա. չ’անգիտանար գիտութեան նպաստը հարցականներու պատասխանելու համար, զայն կը համարէ լրացուցիչ, մանաւանդ որ երկու ճանապարհներն ալ ընկերութեան մարդկայնացման կը ծառայեն:

Կրօնքը եւ ս. գրական երկերը արգելք չեն քննական միտքի զարգացման: «Էական է զարգացնել քննական արթնութիւն ընկերութեան մէջ, ուր կ’իշխեն իշխանութեան փտածութիւնը եւ եսապաշտական շահախնդրութիւնը ընդդէմ ժողովուրդի շահերուն: …Արդարեւ ընկերութիւններու մարդկայնացումը կը սկսի գիտակցութեան զարգացման ընթացքով» (էջ 60-61):

Արամ Ա. իրաւացի է երբ կը նշէ, որ Եւրպայի էապէս քրիստոնէական արժէքները տեղի տուած են: Այս քաղաքակրթական հիմնական խնդիր է: Ի հարկէ այդ դրութեան մէջ կը գտնուին նաեւ Հայաստանը եւ հայութիւնը, որոնցմով կը մտահոգուի հոգեւոր առաջնորդը:

Գիրքը լայնօրէն կ’անդրադառնայ պատմութեան եւ անոր մէջ հայութեան հարցերուն: Ոճիրները պէտք է լուսաբանուին եւ ճշմարտութիւնը ընդունուի:

Գիրքը կ’անդրադառնայ տիրական եւ այժմէական հարց համաշխարհայնացում երեւոյթին. «Համաշխարհայնացումը կը պահանջէ հասարակաց ընդհանուր պատասխանատուութիւն», որ մարդկային եւ բարոյական խնդիր է, եւ կ’ըսուի, որ «…ազգերը չեն յաջողած գործել որպէս մէկ համայնք յարգելով հասարակաց պատասխանատուութեան ըմբռնումը ընդհանուր տագնապի դիմաց, ինչպէս թագաժահրի վարակը» (էջ 90):

Անդրադառնալով մեր օրերու կրօնական ծայրայեղական շարժումներուն, Արամ Ա. կը յանգի հետեւեալ եզրակացութեան. «Նշեցի այն, այլ պատճառներու շարքին կրօնական բիրտ ծայրայեղութիւնը հակազդեցութիւն է համաշխարհայնացման մշակոյթի մը դէմ, որ կը քանդէ տեղական մշակոյթները եւ համայնքները եւ կ’անգիտանայ հիմնական բարոյական սկզբունքներ (էջ 91):

Խիստ այժմէական է մտածման ընթացքը ընկերաքաղաքակրթական կացութեան մասին, զոր ստեղծած ենք, որուն ենթակայ ենք. «Այսօր կեանքի որակը կը չափուի արտադրողականութեամբ, շահ, արագութիւն եւ բաւարարութիւն, ի հեճուկս ստեղծագործութեան, արդիւնաւետութեան եւ բարոյական արժէքներու: Մարդկային կեանքը յարաճուն կերպով կ’արժեզրկուի ընդդէմ սպառողական մշակոյթի տիրապետութեան եւ հարստութեան կուտակման: Հսկայական գումարներ, որոնք գործածուած են զինուորական ծրագիրներու համար պէտք է որ ուղղուին կեանքի բարելաւման, կանխելու համար հիւանդութիւնները եւ մեղմելու աղքատութիւնը» (էջ 99):

Կը մտածեմ, որ խիստ կարեւոր է ինչ որ կ’ըսուի, որպէս համամարդկային տեսիլք:

Արամ Ա տեւաբար երկխօսութեան մէջ է ոչ միայն ս. Գրոց հետ, այլ նաեւ ժամանակակից գիտական եւ ստեղծագործական միտքի: Կը յիշէ Ալեքսիս Քարէլի «Մարդը՝այս մեծ անծանօթը» գիրքը (L’homme cet inconnu, 1935): Իր մտածումը կը յանգի ոչ թէ գիտութեան մերժումին, այլ հետեւեալին. «Այսուհանդերձ, մենք միշտ ի մտի պէտք է ունենանք այն, որ մարդկային բոլոր գիւտերէն վեր, աստուածային ուժն է որ կը պահէ, կը պաշտպանէ եւ կ’առաջնորդէ մարդ էակը, որ բոլոր բանական չափանիշներու եւ գիտական նուաճումներու ետին միշտ կայ մարդ էակի մաս մը, որ միշտ անծանօթ պիտի մնայ» (էջ 111): Այսինքն՝ իմաստասէրներու բնազանցութիւնը (métaphysique) կամ աստուածային խորհուրդը:

Արամ Ա.ի մտածման առանցքին կը գտնուի սպառողական ընկերութեան տենդը, որ սպառնալիք է կեանքին եւ կը խաթարէ մեր անմիջականէն անդին նայելու ողջախոհութիւնը: Կը գրէ. «Ժամանակակից ընկերութեան բացայայտ սատանաներէն է սպաոողականութիւնը – conumerisme» (էջ 125): Վերլուծումը ուսանելի է. «Սպառողական մշակոյթը, հզօրացած ինքնագոհութեամբ, ժողովուրդը կը հեռացնէ մարդկայնութենէ: Սպառողական ընկերութեան մէջ կը գնահատուիս անով որ ունիս, ոչ անով որ ես, անով որուն տէր ես, ոչ անով որ կը բաժնես: Սպառողականութիւնը մարդը կ’արմատաւորէ ներկային մէջ…» (էջ 125):

Մեր ժամանակը եւ մենք կանք այս քանի մը տողերուն մէջ:

Համավարակի ինքնատիպ օրագրութիւնը կ’առաջնորդէ ընթերցողը մտածելու իր կացութեան եւ իր պատասխանատուութեան մասին, քաղաքականի, քաղաքացիականի, տնտեսութեան, գիտութեան, բարոյականի, բնազանցականի եւ հաւատքի խաչաձեւող ուղիներու վրայ: Եթէ կայ աստուածային խորհուրդը, կայ նաեւ վստահութիւնը մարդու կարողութեան վրայ, երբ կ’ըսէ. «Մարդիկ պատմութիւն կերտողներն են, անոնք պէտք չէ ըլլան զոհերը իրենց սխալներուն: Անոնք ունին ամբողջական կարողականութիւնը եւ ստեղծագործական միտքը իրենց ապագան կառուցելու հաստատուն հիմերու վրայ» (էջ 165): Բայց նաեւ. «Մարդ արարածը անկարող է հասկնալու առանց նայելու իր ետին: Աստուածայինը մարդկայինի աղբիւրն է: Մարդ արարածը տիեզերք մըն է, որուն մէջ նիւթական, բանական եւ հոգեւոր աշխարհները անքակտելիօրէն միացած են, եւ երկինք եւ երկիր տեւաբար փոխազդեցութեան մէջ են (էջ 169):

Ինքնախօսութեան ճանապարհները կը տանին լուսաւոր այն միտքին, որ «Մարդկային կեանքը իր ճշմարիտ իմաստը եւ նպատակը կը գտնէ երբ խարսխուած կ’ըլլայ հաւատքի մէջ, զօրակցութեամբ յոյսին եւ արտայայտուած՝ սիրով»:

Համավարակի աղէտին մէջ հաւատքի, զօրակցութեան եւ սիրոյ մարմնաւորումն է միւսին խնամքը: Եւ եկեղեցիին «էութիւնը ըլլալ է ուրիշներու համար» (էջ 179), ինչպէս կ’ըսէ նացիականութեան դէմ եղած եւ կեդրոնացման ճամբարի մէջ մեռած բողոքական հովիւ Տիեդրիխ Պոնհոֆէր:

Արամ Ա.ի խորացող եւ համապարփակ դարձող մտածումները կը յանգին պարզ եւ հիմնական եզրակացութեան մը, երբ կ’ըսէ. «Իմ կարծիքով, նոր աշխարհ մը ձեւաւորելու ժամանակը հասած է: Ոեւէ աշխարհակարգ պիտի ըլլայ աշխարհի նոր տակնուվրայութիւն, եթէ ան կառուցուած չըլլայ մարդկային հիմնական իրաւանց եւ անոնց ընկերացող հասարակաց բարոյական առաջնորդող ուղեգիծերով (էջ 187)»:

Անձէն մեկնած եւ մեզի հետ այս զրոյցը կը փակուի, ըսենք՝ կը բացուի հետեւեալով.

«Այս քաոսային աշխարհին մէջ շատ քիչ ժամանակ ունինք մենք մեզի հետ ըլլալու, մեր ընտանիքին հետ, նոյնիսկ՝ Աստուծոյ… Մեր գործերը եւ հետաքրքրութիւնները, մեր հաճոյքը եւ փառասիրութիւնները կը գրաւեն առաջնահերթ եւ գլխաւոր դիրքերը մեր կեանքին մէջ:… Յաճախ առանձին կը ձգենք Աստուածը, որովհետեւ զբաղած կ’ըլլանք անաստուածային գործերով:… Այսուհանդերձ, Աստուած միշտ կը խօսի մեզի. մեր ականջները բաց են Զինք լսելու… (էջ 192-193):

Ընթացիկէն եւ բանավէճերէն անդին մտածելու հրաւիրող գիրք մը, զոր գրախօսականով մը ներկայացնել կը նշանակէ նախաճաշակ մը տալ: Մարդիկ, ոչ միայն հայերը, պէտք է հրաւիրուին մտնելու Արամ Ա.ի արծարծած մտածումներու ցանցին մէջ իրենք իրենց անձին ճանաչման ինքնատիպ արկածախնդրութիւնը ապրելու համար:

Ինչ որ ըսուած է, պիտի ըսուի, երբեք բաւարար պիտի չըլլան: Այն ճշմարտութիւնը եւ արժէքները զորս մենք չենք գտներ, փոխ կ’առնենք, միշտ անբաւարար պիտի ըլլան: Բայց քանի որ առանձին չենք այս մոլորակին վրայ, իմաստութիւն է մտածել միասին, եւ ինչո՞ւ ոչ՝ գործել միասին, հասարակաց եւ հիմնական արժէքներու ենթահողի վրայ:

Կը յուսամ, որ այս գիրքի հայերէնն ալ լոյս կը տեսնէ, եւ յաւելեալ ճիգով մը, ան կը հասնի իւրաքանչիւր հայու, իր յարկին տակ: Միասին ըլլալու եւ միասին գործելու առաջադրանքով:

«Դարձ դէպի Աստուած» գիրքը հրաւէր է մարդը, մարդկայինը, մարդկայնականը եւ համամարդկայինը գտնելու ճամբորդութեան, որ կ’անցնի հայու եւ հայութեան բովէն, առանց զանոնք լքելու մեծ հարցերու խոպանին վրայ: