ՎԵՐԱԴԱՐՁ ԴԷՊԻ ՄԵՐ ՆԱԽՆԻՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ

Read Time:13 Minute, 39 Second

ԿԱՐԻՆԷ ԱՂԱՊԱՊԵԱՆ

Երեւան

Մեր Իրաւունքի եւ արդարութեան յաղթանակը ես տեսնում ու ապրում եմ էութեանս բոլոր թելերով, անգամ մեր դժխեմ օրերի այս թանձր ու ցուրտ մթնոլորտի սարսուռների մէջ: Ես հաւատում եմ, հա՛յ ժողովուրդ, քո Դարձին, ինչպէս հաւատում եմ, որ ամէն առաւօտ արշալոյսը կը բացուի: Հաւատում եմ վասնզի կամրջընկեց Արաքսի ափերին, Մասիսի խորհրդաւոր հայեացքի տակ մեր հայրենիքը կայ, որ մեր թրթռացող հոգին է բռնել իր մայրական քնքոյշ ձեռների մէջ եւ ակնդէտ ու խռովայոյզ նայում, նայում է ճամբաներին: Եւ հեռու չէ այն օրը, երբ իր բազուկները տարածած` նա կ՞ընդունի հեռաւոր հորիզոնների տակ հածող ու հեծող իր զաւակների կարօտակէզ բազմութիւնները. եւ բիւրաւոր ձայներ կը թնդան Մայր Արաքսի ափերին:

Արմենիա, Արմենիա, ով իմ հոգու յաւիտենական ապաստան, ով իմ պաշտելի հայրենիք…“:

ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ

Հայրենիքի հանդէպ հայերիս սէրը սրբազան է: Այն պարուրուած է պարտքի գիտակցումով, անմնացորդ նուիրուածութեամբ ու փոխանցւում է սերունդէ սերունդ, կապ չունի, թէ որտեղ է վիճակուած նրանց ապրելու եւ գոյատեւելու: Այդ սէրն աւելի բուռն է արտայայտւում այն հայրենիքի, որը դարերով եղել է բնօրրանը մեր նախահայրերի, մեր պապերի:

Իմ տատի ու պապի մօտ էլ միշտ վառ էր պատմական յիշողութիւնը: Ես միշտ զարմանում էի, թէ ինչ զորեղ է հայրենիքի սէրը, որ տասնեակ տարիներ անց, տակն ու վրայ է անում այս մարդկանց հոգիները:

Տարիներ են անցել, նրանք վաղուց չկան, եւ այդ զգացմունքները մի ահռելի ուժ են դարձել արդէն մեր` նրանց թոռների մէջ: Այդ սիրով էլ լցուած, ուխտագնացների խմբի հետ, որոնց թւում աշխարհասփիւռ հայերի զաւակներ, ճանապարհ ընկանք տեսնելու մեր կորսեալ, սիրասուն հայրենիքը:

Ճանապարհը Երեւանից, Գիւմրիով, Ախալքալաքով, Ախալցխայով, Արտահանով մեզ տարաւ Կարս: Հրա՜շք մի քաղաք, որ գտնւում է Կարսագետի աջ ափին: Մենք շրջեցինք Կարսի նեղլիկ փողոցներով: Ամենուր հայկական տներ էին, կարծես Գիւմրիում լինէինք: Մենք տանն էինք, բոլորիս զգացողութիւնն այդպիսին էր:

Բարձրացանք Կարսի անառիկ բերդը, մեր առջեւ Կարսն էր: 1980-85-ից յետոյ այստեղ սկսել են նոր թափով վերակառուցել:

Անմիջապէս բերդապարիսպների ներքեւում հպարտ կանգնած էր Առաքելոց եկեղեցին, վերափոխուած մզկիթի: Եկեղեցուն կից տեսայ Խորէն Քհնյ. Ստամպոլցեանի (1858-1928) տունը: Նա 1897-ին Կարսի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցում կնքել էր Եղիշէ Չարենցին, իսկ 1919-1921 թուականներին եղել էր Առաքելոց եկեղեցու վերջին քահանան: Իր “Յիշատակարանում“ նա գրել էր.

“1918 թուին Կարսը թուրքերի կողմից գրաւելու ժամանակ ամէն բան թողի այնտեղ ու հեռացայ, եւ ոչ միայն քառասուն տարուայ ընթացքում հաւաքածս տան կահ կարասին մինչեւ վերջին կտորը կորցրի, 1500-ի չափ գրքերից բաղկացած գեղեցիկ գրադարանս, բոլոր գրուածներս, թարգմանութիւններս, հին ձեռագրերի միջից եւ Անիի աւերակների վրայից հաւաքած բազմաթիւ ծաղկանկարներս, որոնցից գծագրական ու նկարչական տետրակներ էի կազմել ու այդ բոլորի հետ միասին երկար տարիների ընթացքում գրած “Յիշատակութիւններս“ կորցրի, որոնց մրմուռը երբեք չպիտի կտրուի սրտիցս:

1919 թուի գարնանը Կարս վերադառնալիս մեծ յոյս ունէի, թէ կորցրածներիցս շատ բան կը գտնեմ, բայց աւաղ, գրեթէ ոչինչ չգտայ:

1920 թուի Հոկտեմբերի 30-ին թուրքը նորից գրաւեց Կարսը եւ սրի ու աւերի մատնեց: Ութ ամսից աւելի մնացի գերութեան մէջ: 1921 թուի Մայիսի 31-ին մի կերպ հեռացայ Կարսից: Արեւը կարծես մթնել էր, այդպէս երեւաց աչքերիս: Շոգեկառքի դրանը կանգնած վերջին անգամ նայում էի սիրածս Կարսին, որ գուցէ այլեւս չպիտի տեսնէի: Սիրտս կծկուած նստած մի արկղի վրայ, ձեռներով երեսս ծածկեցի ու լացի: Երբ նորից բաց արի աչքերս արդէն Կարսից հեռացած էինք…

Գիշեր ցերեկ աչքիս առջեւից չէին հեռանում այն սոսկալի պատկերներն ու խեղճ ժողովրդիս քաշած տառապանքները: Ես էլ, երբ կարդում էի մեր նախնեաց կրած տառապանքների պատմութիւնները` Լաստիվերցին, Յովհաննէս Պատմագիրն ու Կիրակոս Անեցին, չափազանցութիւն էի համարում նրանց գրածները, ողբերն ու լացերը: Բայց երբ իմ կուրացած աչքերովս տեսայ եւ թուլացած ձեռքերովս շօշափեցի իմ ժողովրդի քաշած սոսկալի տառապանքը, միայն այն ժամանակ համոզուեցի, որ էն խեղճ վարդապետները, հարիւրից մէկն անգամ չեն կարողացել գրել եւ ինչպէ՞ս գրէին, ո՞րը գրէին, ո՞րը պատմէին: Գազանացած թշնամու արեան ճապաղիքները, թէ՛ շէն հայրենիքի աւերումն ու կործանումը կամ ինչպէ՞ս կարող էին գրել հէնց իրենց հոգեւոր զաւակների ձեռքով կատարած ստոր ու զազրալի արարքները, թշնամու առաջ քծնելն ու սողալը եւ կամայ թէ ակամայ կատարած քստմնելի գործերը: Է՜հ, թողենք այս տխուր խոհերը“:

Նրա թոռնուհին` նկարչուհի, վաստակաւոր մանկավարժ Հեղինէ Աբրահամեանը (1910-2012) նոյնպէս ականատեսն էր այդ ամէնի եւ հրաշքով փրկուել էր:

Հետագայում աւարտելով Լենինկրատի գեղարուեստի ակադեմիան, նա երկար տարիներ աշխատել էր Փ. Թերլեմէզեանի անուան ուսումնարանում: Նրա սաներից են եղել նշանաւոր արուեստագէտներ` Գրիգոր Խանճեանը, Օննիկ Մինասեանը, Լեւոն Կոճոյեանը, Ռաֆայէլ Աթոյեանը, Ալպերթ Պապիկեանը եւ ուրիշներ: Նա ապրեց երկար եւ որպէս ժառանգութիւն թողեց 600-ից աւելի գեղանկարչական աշխատանքներ, որոնցում մեծամասամբ պատկերուած է անկրկնելի հայրենի բնութիւնը, նրա աշխատաւոր զաւակները:

Ես շատ մտերիմ էի նրա հետ, Կարսում ապրած տարիների մասին ինձ հաճախ էր պատմում.-

“1919-ին Կարսը նորից յանձնուեց հայերին եւ բնակչութիւնը սկսեց վերադառնալ տուն: Ապրում էի պապիս մօտ Առաքելոց եկեղեցու բակում: Դպրոց գնում էի մենակ, մօտ էր: Քաղաքը խաղաղ էր, սակայն ինչ ասես կարելի էր տեսնել, մի անգամ հանդիպել եմ կախաղան հանուած մարդկանց, երեքն էին, գլուխները ծածկուած պարկերով, որի տակից երեւում էին նրանց ոտքերը, կօշիկները թալանել էին: 1920-ի գարնանը հայրս տեղափոխուեց Կարս աշխատանքի: Ապրում էինք քաղաքում դրուած նոր յուշարձանի դիմաց (ռուս զինուորը ոտի տակ է գցել թուրքի դրօշը եւ այն պատառոտում է արծիւը), թուրքերը այն յետագայում ոչնչացրեցին:

Ռուսական բանակը կարճ ժամանակ անց քաղաքը առանց դիմադրութեան յանձնեց թուրքերին, հաւատալով նրանց յեղափոխական լինելուն: Հոկտեմբերի 30-ին հայրս, որ զինուորական էր, տեղ էր ստացել շոգեկառքում, որպէսզի ընտանիքը քաղաքից հեռացնի: Հօրաքոյրս մեկնում է կայարան, մեր իրերը տեղաւորելու, սակայն պարզւում է, որ թուրքն արդէն կայարանում է: Նա շտապ տուն է գալիս եւ ասում, որ շտապ պէտք է հեռանանք ձորի ճանապարհով դէպի Ալեքսանտրապոլ: Անհանգստացած, ինչ որ պէտք էր վերցրեցինք, ես էլ վերցրեցի մահացած մօրս սեւ գլխարկը եւ ուղեւորուեցինք: Քաղաքը հանգիստ էր երեւում, սակայն հէնց մտանք ձոր, արդէն դժուար էր առաջ շարժուելը: Շալակած անհրաժեշտ իրերը, գնում էին մեծամասամբ կանայք, երեխաներ, տարեցներ: Խորամանկ թուրքը բարձրացել էր ձորի բարձրադիր սարը եւ այնտեղից կրակում էր կուտակուած մարդկանց վրայ: Ժողովուրդը սկսեց խուճապահար այս ու այն կողմ փախչել: Գետի միւս ափն անցնելու համար կար միայն մի խարխլուած, նեղ, փայտէ կամուրջ, որին տեղացիները “մազէ կամուրջ“ էին ասում:

Առաջին վիրաւորը, որ ես տեսայ, մի գիւղացի տղայ էր, մօր հետ նրանք գնում էին մեզանից շատ մօտ: Մայրը բարձրացրել էր նրա արիւնոտ շապիկը, բացել էր նրա վիրաւոր մէջքը եւ ահաւոր ձայնով կանչում էր: Կանչում էր նաեւ բազմութիւնը: Ես ուշաթափուեցի:

Երբ յիշողութիւնս վերականգնուեց, տեսնեմ կողքիս պառկած է հօրեղբօրս փոքր աղջիկը` սպանուած: Երբ սկսեցի շարժուել, դուրս եկաւ մի քիւրտ կին եւ ինձ ասաց.-“Ինչո՞ւ ես մնացել, բոլորը գնացել են“: Ժողովուրդը դեռ վազում էր դէպի կամուրջը: Ես գնում եմ, կամուրջի վրայ արդէն ընկած մարդիկ կային, պէտք էր նրանց վրայից անցնել: Ես անզգայ քայլում եմ, կամուրջն անցել եւ զարմացած նայում եմ շուրջս, գետը ինչ ասես որ չէր տանում, զանազան իրեր, մարդկանց դիակներ: Ես նայում էի դուրս եկողներին, ծանօթ գտնելու համար:

Գնդակները վզզալով իջնում էին շուրջս: Մի բարձրահասակ տղամարդ շինելով գրկեց ինձ եւ տարաւ, ես խփում էի նրա կրծքին, գրկից ազատուելու համար: Նա ինձ տարաւ հակառակ ափով եւ մի շէնքի պատուհանից ներս գցեց: Պատուհանը բաւական բարձր էր, ապակին կոտրուած, ինչպէս ես ընկայ ցած, ուղիղ ոտքերիս վրայ, որ ոչինչ չպատահեց, մինչեւ հիմա չեմ կարողանում հասկանալ:

Շէնքն ունէր մեծ սենեակներ, որի անկիւններում հաւաքուած էին խումբ-խումբ արիւնլուայ, կեղտոտ հագուստներով փաթաթուած մարդիկ: Անցնելով սենեակից սենեակ, գտայ հարազատներիս: Հօրաքոյրս զարմացած ինձ նայեց ու ոչինչ չասաց, նա վիրաւոր էր: Տատս չկար, յետոյ իմացայ, որ գնդակը գլխին էր կպել:

Գնդակոծութիւնը դադարելուց յետոյ, մենք լրիւ թալանուած, ճանապարհուեցինք դէպի քաղաք: Գնում ենք պապիս մօտ: Անցանք բաղնիքների մօտով, բարձրացանք Առաքելոց եկեղեցւոյ բակը: Տան դուռը փակ էր: Մեզ դիմաւորեց մեր տան շունը‘ Թոփլանը եւ տարաւ դէպի դուռը, յանկարծ մեր ճանապարհը կտրեցին երկու թուրք: Հօրաքրոջս վերարկուն մէկը հանեց ու ինքը հագաւ, այն բաւականին երկար էր, յետոյ ուզում էր հանել տակից հագած բրդեայ հագուստը, այդ րոպէին վազելով եկաւ մի թուրք կին եւ մեզ ազատեց: Ամբողջ ժամանակ ես մօրս գլխարկը պահում էի կրծքիս ամուր սեղմած: Գուցէ դա փրկեց իմ կեանքը, չգիտեմ…

Պապիս հետ այդտեղ մի քանի ահաւոր օր անցկացնելուց յետոյ, ես եւ եղբայրս` Բենիկը, մօրաքոյրներիս հետ գնացինք ամերիկեան որբանոց, որտեղ նրանք տեղաւորուեցին աշխատանքի: Քաղաքում մնալն անհնար էր, թուրքերը մտնում էին տները, տղամարդ էին փնտռում, եղածը թալանում, դիմադրելու իրաւունք չունէինք: Այդ ձմեռ մենք մի կերպ մնացինք որբանոցում:

Գարնան կողմ սկսեցին որբերին տեղափոխել Ալեքսանտրապոլ, հերթը հասաւ եւ մեզ, տանում էին բեռնատար կառքերով: Գնացքը յաճախ կանգնեցնում էին, ստուգում: Փակուած վիճակում փոքրերը յաճախ մահանում էին եւ ղեկավարները նրանց դիակները գցում էին պատուհանից դուրս: Ալեքսանտրապոլում արդէն որբերից մեծերին, ովքեր անգլերէն գիտէին, տարան Ամերիկա: Մօրաքոյրներիս շուտով դուրս եկան եւ մեզ էլ հանեցին այնտեղից“:

Այսքանը Կարսի մասին, այլ կերպ այն չէի կարող ներկայացնել:

Առջեւում Բայազետն էր, Ալաշկերտը, Բասէնը, Էրզրումը, Մուշը, Վանը, Պիթլիսը, Սարիղամիշը, Անին: Յաջորդ անգամ կը ներկայացնեմ ամենաուրախալին` մեր հեռաւոր հորիզոնների տակ ապրող կարօտակէզ զաւակների վերելքը մայր Մասիսի գագաթը, որտեղ էլ ծածանուեց մեր եռագոյնը, հաստատելով, որ կայ եւ կը լինի մեր միացեալ պաշտելի երկիրը Մայր Արաքսի ափերին…: