0
0
Յ. Պալեան
Միշտ պէտք է կողմնորոշուիլ. չէզոքութիւնը կ’օգնէ ճնշողին, երբեք զոհին:
Էլի Վեզէլ, Նոպէլի Խաղաղութեան մրցանակի դափնեկիր
Խորագրուած՝ «Մենք չունեցանք մեր Սոլժենիցինը»… Յօդուածը լոյս տեսած է ՇՐՋԱՆ թերթին մէջ 4 ապրիլ 1995:
Քառորդ դար առաջ էր: Անդրշիրիմեան պատգամ:
Խնդրայարոյց խորագիր մը: Այնքա՜ն այժմէական:
Թերթ մը՝ թուղթերու դէզի մը մէջ: Օրին ձայնասփիւռէն կարդացած եմ հատուածներ: Ընթերցողին, բայց մանաւանդ հեռատեսիլ եւ ձայնասփիւռ լսողներու յիշողութիւնը կարճ կ’ըլլայ, մանաւանդ քառորդ դար ետք:
Ռաֆայէլ Իշխանեան յօդուածը գրած է «1994թ. դեկտեմբերին եւ չհասցրեց մեքենագրել ու խմբագրել ծանր հիւանդութեան պատճառով: Շրջանը յօդուածը հրապարակում է առանց որեւէ խմբագրութեան եւ փոփոխութեան», կը գրէ թերթը, կարծէք հրատարակելով վաւերական մտաւորականին կտակը:
Հայաստանի քաղաքական կեանքը, իր բազմաթիւ կուսակցութիւններով, անձերու շուրջ ստեղծուած եւ անոնց պաշտօնի տիրանալու ցանկութեան ծառայող երեսուն տարուան պատմութիւն է: Ռ. Իշխանեան կը խօսի Սոլժենիցինի մասին, բայց կը գրէ ինքզինք կրկնող մեր անմիջական պատմութիւնը:
Կը կարդանք. «Սոլժենիցինը չի փոխուել: Ոչ մի փոխզիջում անարդարութեանն ու խղճի բացակայութեանը: Պաշտօնամոլութեան ոչ մի նշան: Խստօրէն քննադատում է ե՛ւ իր ժողովրդին ե՛ւ Ռուսաստանի ղեկավարութեանը»:
Արդարեւ, պարկեշտ մտաւորականը պէտք է քննադատէ ղեկավարութիւնը, բայց նաեւ ժողովուրդը, որ տգիտութեամբ եւ կարճատես շահախնդրութիւններով պատասխանատու է նոյն այդ քննադատուող ղեկավարութեան յառաջացման:
Այս հաստատումներու լոյսին տակ եթէ դիտենք անցնող երեսուն տարիները եւ մեր անմիջական ներկան, միայն կրնանք զարմանալ եւ ափսոսալ: Ռ. Իշխանեան կը վկայակոչէ Սոլժենիցինը եւ զայն կը հակադրէ Հայաստանի ղեկավարութեան. «…նա մեզ ներկայանում է, որպէս խղճի եւ արդարութեան մարտիկ, որ չի ակնկալում դառնալ իշխանաւոր, մանաւանդ չի հաճոյանում իշխանութիւններին»:
Իշխանութեան հաճոյանալ. Հայաստան եւ աշխարհի ոեւէ մէկ անկիւնը, նաեւ մեր համեստ չափերով սփիւռք(ներ)ի մէջ, փառքի կամ շահի ակնկալութիւն դարձած է: Ռ. Իշխանեանի համար տիպար է Սոլժենիցին, որ կը քննադատէ իշխանաւորը, բայց չ’ուզեր իշխանաւոր դառնալ, այսինքն իր քննադատութիւնը չ’ամփոփուիր «դուն գնա՛ ես գամ»ի մէջ: «Մենք Սոլժենիցին մը չունեցանք»ը նաեւ այս է, քննադատել, յեղափոխութիւն ընել, անձնատուր ըլլալ ամբոխահաճութեան (populisme), հակառակ ընթացքն են Սոլժենիցինի ազգային-քաղաքական ազնուական կեցուածքին: Ռ. Իշխ անեանի բնութագրումով՝ «պաշտօնամոլութեան ոչ մի նշան»: Եթէ այսօր ապրէր, պիտի ըսէր՝ Հայաստանի երեք տասնամեակներու քաղաքական աքլորա-մարտ:
Ռ. Իշխանեան կը քննադատէ հայ գրողները եւ մտաւորականները: Կ’ըսէ. «Հայ գրողներից որեւէ մէկը չդարձաւ կոմունիստական դաժանագոյն բռնութեան դէմ այնպիսի հետեւողական, ինչպիսին էր Սոլժենիցինը:… Ճիշդ է, ԳՈՒԼԱԳի մասին Գ. Մահարին հրատարակեց իր արժէքաւոր Ծաղկած Փշալարերը, բայց Սոլժենիցինի կատաղի կռիւը չէր ԳՈՒԼԱԳի դէմ: Աքսորավայրերի մասին հայերիս մէջ տպուած մէկ թէ երկու միւս գործերը ողորմելի էին»:
Գրողը եւ մտաւորականը ժողովուրդի խիղճն են, անոնք գիտեն դիտել եւ դատել: Պատմութեան առջեւ պատասխանատուութիւն ունին: Այդպէս եղած է, այդպէս է նաեւ այսօր: Երեսուն տարիէ ի վեր Հայաստան կ’ապրի յաջորդական տագնապներու եւ մնայուն լարուածութեան մէջ, բայց գրող եւ բանաստեղծ գեղագիտութեամբ եւ նորաձեւութեամբ կը զբաղին, ներսը եւ դուրսը, երբ կրնային եւ կրնան խօսիլ ապագայ չխոստացող կացութիւններու մասին: Ռ. Իշխանեան խիստ քննադատութեան կ’ենթարկէ գրողներն ու մտաւորականները: Կը գրէ. «Այն տարիներին, երբ աքսորական Սոլժենիցին մերկացնող նիւթեր էր հաւաքում մարդակեր ԳՈՒԼԱԳի մասին, մեր գրողները փառաբանում էին ԳՈՒԼԱԳի հեղինակ ՛՛մեծ՛՛ Ստալինին»:
Ռ. Իշխանեան կը քննադատէ գրողներու եւ մտաւորականներու լռութիւնը: Կ’ըսէ. «Պաշտօն ունեցողները բացարձակապէս անտարբեր են բնակչութեան տառապանքի նկատմամբ՝ բնակարաններում ցուրտ, մութ, ծայր աղքատութիւն, հիւանդութիւններ, մահեր… իսկ իշխանաւոր ՛՛վերնախաւը՛՛ շքեղ բարեկեցութեան մէջ»: Այս կացութիւնը կը շարունակուի, Ծաղկաձորի հիւրանոցներուն մէջ, կամ արտասահման յաճախակի եւ բազմանդամ այցելութիւններով:
Իրականութեան շարունակուող շողանկար է Ռ. Իշխանեանի դատումը: Շատ քիչ խօսուեցաւ եւ չի խօսուիր անհասկնալի եւ աններելի մոլորումներու մասին, օրինակ, երբ, ինչպէս կը նշէ Ռ. Իշխանեան, «…իսկ մեզանում ուսած գրողն անգամ ոստիկանապետ է դառնում: Դէ պատկերացրէք Յովհաննէս Թումանեանը ոստիկանապետ կամ Ակսել Բակունցը ոստիկանապետ: Նրանք վաղուց կորած կը լինէին հայ գրականութեան համար:»
Ժամանակակիցներս, ներսը եւ դուրսը, մեծ եւ պզտիկ, վերականգնելու համար պէտք է մտածենք գործնապաշտական Ռ. Իշխանեանի նկարագրած «յարմարուել ենք… յարմարուել էինք»է Ռ. տարբեր վերաբերում ունենալ: Այս պատճառով ալ կրկին եւ կրկին պէտք է կարդալ Ռ. Իշխանեանի յօդուածը, լաւ պիտի ըլլար որ յօդուածը վերահրատարակուէր արեւելահայերէն, արեւմտահայերէն, բայց նաեւ ռուսերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն, արաբերէն, սպաներէն: Իսկ յօդուածի վերջին պարբերութիւնը որպէս ներածական խօսք կարդացուէր ժողովներու սկիզբը, արտասանուէր բեմերէ, դառնար ճշմարիտ զգաստութեան հրաւէր, եւ երբեմն ալ քաջութեամբ մեկնաբանուէր, ներկայ իրականութեան պատկերը վկայակոչելով, նայելով նաեւ հայելիին մէջ, հանրային դաստիարակութեան եւ վերնախաւի ինքնադաստիարակութեան համար:
Ռ. Իշխանեան կ’ըսէ. «Այո՛, մենք չունեցանք մեր Սոլժենիցինը: Երեւի 900 տարուայ մեր ոտքատակի ժողովուրդ լինելը շատ խոր կնիք է դրել մեր ազգային հոգեբանութեան վրայ՝ յարմարուել, քծնել, կեղծաւորել, ստրկամտել, ստորաքարշել: Չհասկանալ, որ Հայաստանը հայ ժողովրդին է պատկանում, իսկ ղեկավար դարձածները սոսկ այդ ժողովրդի ծառաներն են: Մեզանում հակառակն է՝ իշխանաւորները կարծում են, թէ այս երկիրը իրենցն է, իսկ ժողովուրդը՝ ծառայ»:
Ի հարկէ, մի՛շտ՝ ներսը եւ դուրսը: Մեր գրողները եւ մտաւորականները, իրենց մտքի լոյսով եւ խօսքի ուժով, քաջութիւն եւ իմաստութիւն պիտի տան ժողովուրդին, որպէսզի ան ըսէ եւ ընտրէ ղեկավարութիւն մը եւ հետեւի անոր, որ ան այդ դիրքին վրայ է ոչ թէ յաւելեալ իրաւունք(ներ)ի համար այլ յաւելեալ ծառայութեան:
Այսինքն գրողն ու մտաւորականը ժողովուրդը պիտի լուսաւորեն, անոր մէջ արթնցնեն ընտրական-քաղաքական հասունութիւն, որպէսզի հանրահաւաքի մը ընթացքին կամ քուէատուփին առջեւ գիտնայ, թէ՝ «Հայաստանը հայ ժողովրդին է պատկանում, իսկ ղեկավար դարձածները սոսկ այդ ժողովրդի ծառաներն են»: Եւ մերժեն ընդունիլ ոտքատակի ժողովուրդ լինելու ստրկամտութիւնը, նոյնիսկ եթէ ոտքատակ ընողը ազգակից է:
Ըսի, որ Ռ. Իշխանեանի յօդուածը հայկական իրականութեան,- վերնախաւ եւ ժողովուրդ,- շողանկարն (radioscopie) է: Երբ մեր փորը ցաւի, հիւանդանոց կ’երթանք, կը շողանկարուինք, ապա դարման կը փնտռենք: Ինչո՞ւ երեսուն տարիէ ի վեր լուրջի չենք առած Ռ. Իշխանեանի ազգին համար կատարած շողանկարը:
Եւ մտածել նաեւ հետեւեալ ախտաճանաչման մասին. «Աֆրասիական երկրներում իշխանութեան եկած կուսակցութիւնը այլասերուում է: Նրանից մենք էլ չենք խուսափել»:
Յաճախ կ’ըսեմ, որ քաջութիւն պէտք է ունենալ եւ յաճախել մեծերու դպրոցը, անոնք կան նաեւ մեր մէջ:
* Ռաֆայէլ Իշխանեան, 1992-1996, լեզուաբան, գրականագէտ, պատմաբան: Յայտնի է նաեւ հայերէնի պաշտպանութեան եւ մեսրոպեան հարազատ ուղղագրութեան վերականգնումի համար իր տարած պայքարով:
