0
0
ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
«Զրոյց» բառը որքա՜ն յաճախակի կը գործածուի մեր առօրեայ խօսակցութիւններուն մէջ.
– Ժամե՜ր շարունակ անձանձրոյթ զրուցեցինք իրարու հետ,- կ՛ըսենք, երբ կ՛ուզենք հասկցնել, թէ հաճելի խօսակից մը ունէինք մեր դիմաց:
– Երիտասարդները չուզեցին մասնակցիլ մեր զրոյցին,- կ՛ըսենք` դժգոհելով, որ նոր սերունդը չի հետաքրքրուիր մեզ յուզող ազգային հարցերով:
– Խորենացին իր պատմութեան համար օգտուած է բազմաթիւ անգիր զրոյցներէ,- կ՛ըսենք` այս անգամ հասկցնելու համար, թէ մեր Պատմահայրը իր գրքին իբրեւ աղբիւր ծառայեցուցած է բերնէ բերան շրջող խօսքեր, աւանդութիւններ:
– Արդի հայ գրականութեան մասին զրոյց մը սարքուեցաւ ակումբի սրահին մէջ,- կը գրեն թերթերը` հաղորդելով, որ մտքերու փոխանակութեամբ հրապարակային քննարկում մը կայացած է այնտեղ:
Ու ի վերջոյ, մեր արեւելահայ եղբայրները կը սիրեն ըսել.
– Ո՛չ զրոյցի տրամադրութիւն մնաց, ո՛չ էլ նիւթ: Բոլորս էլ թափ ենք տուել մեր զրոյցի տոպրակները…
Այսինքն խօսելու կամ զրուցելու բոլոր նիւթերը սպառեր են…
Եթէ բառարան նայինք, պիտի տեսնենք, որ հոն «Զրոյց» արմատէն շինուած քանի մը բարդ կամ ածանցաւոր բառեր ալ տեղ գտած են` զրուցասէր, զրուցաբան, զրուցատրութիւն, զրուցակից, զրուցավար, աւանդազրոյց, ճեպազրոյց եւ այլն:
Բայց իմ ունեցած բառարաններուն մէջ չկար «Զրուցագիր» բառը, զոր ես գործածեցի վերը` իբրեւ խորագիր: Թէեւ շատերու կողմէ օգտագործուած ու շատոնց շրջանառութեան մէջ դրուած սիրուն բառ մըն է ատիկա:
Այո՛, ինչպէս որ ունինք վիպագիր, պատմուածագիր կամ թատերագիր բառերը, անոնց հետեւողութեամբ ալ անվարան կրնանք գործածել զրուցագիր բառը, «զրոյցներ գրի առնող» իմաստով:
Ու այս բառը պարտաւոր ենք գործածել, գէթ երբ կը խօսինք ֆրանսահայ գրող ու վիպագիր Կարօ Փօլատեանի մասին:
Կարօ (Կարապետ) Փօլատեան` հայ գրականութեան համբաւաւոր զրուցագիրը:
Ան 1950-ական թուականներէն սկսեալ սփիւռքահայ գրական շրջանակներէ ներս ուշադրութիւն սկսաւ գրաւել իր ձեռնարկած շահեկան զրոյցներով` հայ եւ օտար անուանի դէմքերու հետ: Այդ զրոյցները շա՜տ տարբեր էին մեզի ծանօթ ընթացիկ ու սովորական «հարցազրոյց»-ներէ: Փօլատեան կարծէք կը պեղէր իր խօսակիցին ներսիդին, կը խօսեցնէր զայն մտերմաբար` հեշտօրէն երեւան հանելով անոր կենսագրութեան, արուեստին կամ գրական վաստակին թաքուն երեսները…
Կարօ Փօլատեանի այդ հմայիչ զրոյցները մէկտեղուեցան ու հրատարակուեցան հերթաբար, վեց անջատ հատորներով, 1952-1988:
Բայց հիմա տեսնենք, թէ ո՛վ էր մեր գրականութեան եւ մշակոյթին այս մեղուաջան սպասարկուն, որուն մահուան վրայէն շուտով սահած պիտի ըլլայ 30 տարի:
* * *
Փօլատեան կը պատկանի անապատի սերունդին, որ Մեծ եղեռնի սարսափները տեսաւ իր սեփական աչքերով, բայց որ կրցաւ վերապրիլ այդ գեհենէն:
Ծնած էր Մարաշ, 1911-ին, զէյթունցի հօրմէ ու մօրմէ: 4 տարեկան երեխայ մըն էր, երբ ընտանիքին ու իր ամբողջ ցեղին հետ խառնուեցաւ աքսորի կարաւաններուն` քշուելու համար դէպի Տէր Զօրի հրակէզ անապատները:
Ի՛նք է, որ կը պատմէ.
– Իբրեւ սնունդ` եղէգի կտորներ կը ծամէինք օրն ի բուն, կամ փշոտ տունկերու արմատներ եւ մեր ծարաւը կը յագեցնէինք գետի պղտոր ջուրէն, որ կ՛անցնէր այդ անապատէն քայլամոլոր ու ա՛լ հանդարտած:
…Կ՛երթայինք, անապատէն անցնող ուղտերուն աղբերը կը հաւաքէինք եւ անոնց մէջէն չմարսուած գարիները կը զատէինք: Ամէն մէկս ամբողջ օրուան ընթացքին մէյ մէկ ափ հաւաքած կ՛ըլլայինք եւ իրիկուան ժանգոտ թիթեղի մը վրայ զայն կը խորովէինք: Բոլորակաձեւ շարուած` ընթրիքի սեղանին շուրջ, որ միշտ աւազի շերտ մըն էր, կը լափէինք այդ գարին ագահութեամբ, մեծ հրճուանքով («Անապատէն Արարատ», «Անդաստան» հանդէս, Փարիզ, թիւ 15, 1964):
Ան պատում փորձութիւններու մէջէն անցնելէ ետք Փօլատեան ընտանիքին վերապրողները յաջողեցան կրկին Մարաշ վերադառնալ 1919-ին` օգտուելով զինադադարէն: Այս տունդարձը, սակայն, շատ կարճ տեւեց: Կիլիկիոյ հոգատար ֆրանսական իշխանութիւնները 1921-22 թուականներուն Անգարայի կեդրոնական իշխանութեան հետ համաձայնաբար հետզհետէ պարպեցին Կիլիկիոյ իրենց դիրքերն ու Հաճընէն մինչեւ Մարաշ, Այնթապէն մինչեւ Ատանա` տարածքը ամբողջովին յանձնեցին թուրքերուն: Ուստի, հոն վերադարձած տասնեակ հազարաւոր հայերը, ողբերգական պայմաններու տակ (ու մեծաթիւ զոհեր տալէ ետք), երկրո՛րդ անգամ ըլլալով վերստին ձեռք առին գաղթականի ցուպը: Ու այս անգամ` անվերադարձ:
Շատերու նման, Փօլատեաններն ալ հաստատուեցան Հալէպ: Այստեղ պատանի Կարոն աշակերտեց Հայկազեան վարժարանին (1921-25), շրջանաւարտ եղաւ հոնկէ, յետոյ ալ իր երկրորդական ուսումը շարունակեց Ֆրանչիսկեաններու քոլեճը:
Դեռ հազիւ 18 տարեկան էր, երբ վարժուհի իր մօր ուղեկցութեամբ մեկնեցաւ Եթովպիա (Ափրիկէ)` պաշտօնավարելու համար մայրաքաղաք Ատիս Ապեպայի հայոց Ազգ. Գէորգոֆ վարժարանին մէջ: Երկու տարի անց` 1931-ին, Կ. Փօլատեան վերջնականապէս կայք հաստատեց Միջերկրականի ափը` Մարսէյ (Ֆրանսա), ուր նախ կատարելագործեց իր ուսումը (երկրաչափական բարձրագոյն վրժ.), այնուհետեւ ալ խանդավառ թափով նուիրուեցաւ մշակութային ու գրական աշխատանքներու` դառնալով շատ սիրուած ու մտերիմ դէմք մը գաղութին մէջ, անոր լծակներէն ու շարժիչներէն մին:
35 տարեկան էր, երբ Փարիզի մէջ 1946-ին հրատարակուեցաւ իր առաջին վէպը` «Արեւելքի տղաքը»: Երեք տարի անց` 1949-ին, հրապարակ իջաւ երկրորդ վէպը` «Կը հրաժարիմ հայութենէ»-ն (երկուքն ալ վերատպուած են Պէյրութ, 1978): Իսկ 1958-ին Փօլատեան լոյսին բերաւ իր երրորդ վէպը` «Արծիւները անապատին մէջ», միշտ Փարիզի մէջ:
Առաջին երկու գործերով Փօլատեան կը քալէր ֆրանսահայ իր երէց գրչեղբայրներուն (Շահնուր, Շուշանեան, Հրաչ Զարդարեան, Որբունի) դասական ուղիէն. այսինքն սեւեռումի կ՛ենթարկէր Եղեռնէն ճողոպրած ու Ֆրանսա ինկած հայ երիտասարդներու կամ ուսանողներու բարոյական ընկրկումները, հոգեկան այլասերումը, նոր միջավայրին մէջ` իրենց հայկական ինքնութենէն հեռացումը, ուծացումը, երբեմն նաեւ` իրենց ազգը ուրանալու անկարողութիւնը: Իսկ երրորդ վէպը ունէր տարբեր նկարագիր ու մթնոլորտ: Անիկա 1915-ի Մեծ եղեռնի անցքերուն վիպականացած մանրանկարն էր, աքսորի ու մահուան կարաւաններուն արիւնոտ պատմութիւնը:
1963-71 Կ. Փօլատեան դա՛րձեալ գտնուեցաւ Եթովպիա, երկրորդ շրջանի մը համար, իբրեւ տնօրէն Ազգ. Գէորգոֆ վարժարանին: 1200 հոգինոց փոքրաթիւ, բայց տնտեսապէս ուժեղ գաղութ մը ունէինք հոն այդ տարիներուն, ու դպրոցին աշակերտութիւնն ալ կը հաշուէր 150 երեխայ: Ժամանակաշրջան մըն էր ատիկա, երբ քրիստոնեայ Եթովպիոյ գահին բազմած էր ժողովրդանուէր ու բոլորէն սիրուած, ազնիւ վեհապետ մը` Հայլէ Սելասիէ կայսրը:
Կ. Փօլատեան Պէյրութի «Սփիւռք» շաբաթաթերթին էջերէն (խմբագրապետ Սիմոն Սիմոնեանի հետ կատարուած զրոյցի մը ընթացքին, յուլիս, 1968) հիացումով կը խօսէր Հայլէ Սելասիէ կայսեր հայասիրական կեցուածքներուն մասին, կը պատմէր, թէ ինչպէս ան իր պալատին մէջ կ՛ընդունէր եթովպահայ դպրոցական փոքրիկները, անոնց հետ իր Ս. Ծնունդը կը տօնէր, ոտքի կ՛ելլէր իր ոսկեքանդակ գահէն եւ յարգալիր կը թօթուէր թէ՛ հայ փոքրիկներուն ու թէ՛ անոնց տնօրէնին հետ…
Մինչ կը շարունակէր իր կրթական առաքելութիւնը Եթովպիոյ մէջ, Կ. Փօլատեան 60-ական թուականներուն լոյսին բերաւ երկու արձակ ստեղծագործութիւններ եւս. «Լոյսերը» (Փարիզ, 1964) կը պարունակէր փորձագրութիւններ, որոնց մէջ ուշագրաւ էր յատկապէս «Անապատէն Արարատ»-ը: Այլաբանական տպաւորիչ ու հրաշալի պատում մըն էր ասիկա, որով հեղինակը կ՛ուզէր ցոյց տալ հայկական անմեռ հոգիին կենսատու դերը` հայ մարդու կերտուածքին մէջ:
Միւսը` դա՛րձեալ վէպ մը (հեղինակին չորրորդ ու վերջին վէպը), կը կոչուէր «Կրակէ շապիկը» (Պէյրութ, 1966): Սփիւռքահայու ողբերգական կեանքէն առնուած պատկեր մըն էր այս, լայն կտաւի վրայ բանուած, որ ձեւով մը օրկանական շարունակութիւնը կը նկատուէր «Արծիւները…» վէպին: Այստեղ երեւան կը հանուէր սերունդներու դիմափոխութիւնը, երէցներու եւ կրտսերներու միջեւ յաւիտենական բախումը, աշխարհահայեացքի խրամատը, հայ ըլլալու դժբախտութիւնը` նորերուն համար, եւ հայ ըլլալու երանութիւնը` հիներուն համար… Նորերը կ՛ուզեն իրենց վրայէն նետել «կրակէ շապիկը», որ հայկականութիւնն է, ազգային ինքնութիւնը:
Ի դէպ, աւելորդ պիտի չըլլար նշել, որ Փօլատեանի վէպերը մի՛շտ ալ կ՛աւարտին յաղթական ելքով մը` լաւատեսութիւն ներշնչելով ընթերցողին: Իր հայ հերոսները, ազգապահպանման իրենց երկարատեւ ճամբուն վրայ, հազար տեսակ «մազէ կամուրջ»-ներէ անցնելէ ետք, կը վերապրին, կը վերադառնան իրենց ազգային ակունքին, հաւատարիմ կը մնան ցեղին ձայնին ու արիւնին:
Կ. Փօլատեան սիրելի ներկայութիւն մը մնաց միշտ հայ մամուլին մէջ եւս: Աշխատակցեցաւ Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթին ու Բիւզանդ Թօփալեանի «Անդաստան» հանդէսին (որուն գրեթէ բոլոր թիւերուն մէջ ներկայ է իր ստորագրութիւնը), Գահիրէի «Յուսաբեր»-ին, Պէյրութի «Ազդակ»-ին, «Բագին» ամսագիրին եւ «Սփիւռք»-ին:
Կատարեց նաեւ հայերէնէ-ֆրանսերէն բազմաթիւ գրական թարգմանութիւններ ալ (Չարենց, Վարուժան, Խորենացի, Նարեկացի եւ այլն), գործակցաբար ֆրանսացի բանաստեղծ ու արուեստագէտ Լիւք-Անտրէ Մարսելի, զոր ի՛նք յայտնաբերեց ու կապեց հայութեան:
Մարսէյի հայութիւնը իր երախտագիտութիւնը յայտնեց իր այս նուիրեալ զաւկին, 20 մայիս 1979-ին, Հայ մշակոյթի տան մէջ սարքուած յոբելենական հանդէսով մը` տօնելով անոր գրական գործունէութեան 40-ամեակը: Այդ օր, Կ. Փօլատեան իր ելոյթին մէջ հարց կու տար.
– Արդեօք մեր մշակոյթը, մեր լեզուն ու գրականութիւնը աւելի մեծ չե՞ն, քան` մեր ժողովուրդը: Անո՛նք միայն կ՛արժեւորեն մեր կեանքը: Միւս մարզերուն մէջ մեծերու պալատին միայն դռնապան կրնանք ըլլալ, բայց երբ հագնինք մեր մշակոյթի ծիրանի պատմուճանը, կրնանք այդ պալատին սանդուխներէն վեր բարձրանալ, նստիլ բոլոր միւս մեծերու սեղանին եւ խօսիլ անոնց հետ հաւասարէ հաւասար:
Կարօ Փօլատեան` մեղմ նկարագրի տէր, հեզահամբոյր ու ծանրախոհ այս մտաւորականը, իր մահկանացուն կը կնքէր 21 մայիս 1986-ին, Մարսէյի իր բնակարանը: Յուղարկաւորութիւնը կը կատարուէր Պոմոնի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիին մէջ, ուր դամբանականներ կ՛արտասանէին Յակոբ եպս. Վարդանեան եւ Կարօ Յովսէփեան:
Այս առթիւ «Յառաջ» օրաթերթը իր մահագրականին մէջ նկատել կու տար, որ հանգուցեալը կը սիրէր երկու Շաւարշներուն (Միսաքեան եւ Նարդունի) տեւաբար կրկնել, թէ ինք «հայ գրականութեան ժամկոչներէն մէկն է միայն»: Ու թերթը կ՛աւելցնէր.
– Երանի թէ սփիւռքի մեր գրականութիւնը նման շատ «ժամկոչ»-ներ ունենար, ու մենք այսօր մեր սիրելի Փօլատեանին կորուստով` միայն ներկայութենէ մը զրկուելու տխրութիւնն ապրէինք եւ չունենայինք միաժամանակ այն վախը, թէ վաղը մեզ տաճար կանչող «ժամկոչ»-ներն ալ պիտի պակսին…
*
Վերջերս, Մեծ եղեռնի հարիւրամեակին առիթով, քանի մը փոքրածաւալ ընթերցումներ կատարեցի` իբրեւ տեսակ մը… «անհատական ոգեկոչում», աշխատասենեակիս մենութեան մէջ, ես ինծի:
Իմ կարդացած գիրքերէն մէկն ալ Կարօ Փօլատեանի վէպն էր` «Արծիւները անապատին մէջ»:
Գիրքը տպուած է 1958-ին, Փարիզի «Արաքս» տպարանը: Կը բաղկանայ 540 էջերէ:
Օրին ի՞նչ արձագանգներ գտեր է այս վէպը, չեմ գիտեր: Այդ շրջանի մեր մեծաթիւ գրաքննադատներն ու գրականագէտները արժեւորում մը ըրե՞ր են արդեօք այս գործին մասին` շահեկան է իմանալ: Միայն գիտեմ, որ փարիզաբնակ դժուարահաճ բանաստեղծը` Ահարոն (Տատուրեան), կարդալէ ետք այս վէպը, ըսած է հեղինակին. «Այս անգամ գետը անցար…» (ըսել կ՛ուզէ, թէ նախորդ վէպերը չէր հաւնած):
Նախ նկատել տանք, որ ակնարկուած «անապատ»-ը սուրիական անապատն է, Հալէպի արեւելքէն մինչեւ Տէր Զօրի աւազուտ տափաստանները, հոն, ուր բնաջնջուեցաւ մեր աքսորական ժողովուրդին մնացորդացը: Իսկ «արծիւներ»-ը զէյթունցիներն են, հերոսական նկարագրի տէր այն քաջազուն կիլիկեցիները, որոնք պահ մը խոնարհեցուցին իրենց սէգ գլուխները թրքական խաբեպատիր խոստումներուն առջեւ, վար իջան իրենց անմատչելի լեռներէն ու… խառնուեցան աքսորի կարաւաններուն:
Վէպը կը բաղկանայ երկու անջատ մասերէ:
Ա. մասը` «Արծուեբոյնը», Զէյթունի հայութեան նախաեղեռնեան կեանքին ցոլացումն է: Հայ բնաշխարհն է, որ պարզուած է մեր առջեւ` իր հարազատ զաւակներով, անոնց խաղաղ առօրեայով, դաշտային աշխատանքով, նիստուկացով, նահապետական բարքերով, սէրերով ու երազներով, հաւատալիքներով, նախապաշարումներով:
Իսկ Բ. մասը` «Դժոխքը», Զէյթունի տեղահանութիւնն է, աքսորի կարաւաններուն անվերջանալի երթը` Եփրատի եզերքէն դէպի մահուան անապատները, թուրք ժանտարմաներու խարազանի հարուածներուն տակ…
Այս մասը լի է ցնցիչ տեսարաններով, հայ աքսորականներուն վրայ ի գործ դրուած անասելի բարբարոսութիւններու քստմնելի նկարագրութիւններով, մահուան ու արիւնի սրտակեղեք պատկերներով, բայց նաեւ` հայ մարդոց հոգեկան արիութեան, գաղտնի արժանապատւութեան եւ նկարագրային տոկունութեան թանձր գոյներով:
Հեղինակին լեզուն պարզ է, դիւրամատչելի եւ հեզասահ:
Պէտք է ըսել, որ այս միջուկով գործ մը Կ. Փօլատեանի գրական մտասեւեռումը եղած էր հինէն ի վեր: Ան կանուխէն ուզած էր գրի առնել 1915-20 ողբերգութիւնը, զոր անձամբ տեսած էր իր մանուկի աչքերով:
Հետեւաբար այս վէպը վկայութիւն մըն է վերապրողի մը կողմէ, որ նաեւ թելադրական պատգամներ կը փոխանցէ մեզի` յետնորդներուս…
Վէպը կ՛աւարտի հետեւեալ նախադասութեամբ. «Արծիւները մեռան, պէտք է ապրի Արծուիկը»…
* * *
Ու հիմա դառնանք զրուցագիր Փօլատեանին:
Կ. Փօլատեանի գրական ստեղծումներուն մէջ շատ ուշագրաւ տեղ կը գրաւեն «Զրոյց»-ի իր վեց հատորները, որոնք լոյսին բերուած են Փարիզի, Գահիրէի ու Պէյրութի մէջ: Անոնց հրատարակութենէն տասնամեակներ ետք, այսօ՛ր ալ այդ զրոյցները կը կարդացուին հետաքրքրութեամբ, յափշտակութեամբ:
Այս զրոյցները զանազան երեւելի անձերու հետ մտերիմ խօսակցութիւններու արձանագրութիւններ են` նպատակ ունենալով աւելի՛ մօտէն ճանչնալ ենթական, լոյս սփռել անոր գաղափարներուն, տեսակէտներուն եւ վաստակին վրայ:
Փօլատեան իր այս զրոյցները կը նկատէ «գրականութեան խոնարհ սեռերէն մին»` զանոնք զետեղելով գրաքննադատութեան եւ հրապարակագրութեան միջեւ տեղ մը:
– Երկու անձերու միջեւ,- կը գրէ,- աշխուժ, կենդանի խօսակցութիւն մըն է ան, առաւելաբար: Նիւթը խօսակիցներէն մէկուն անձն է, անոր կեանքն ու անոր գեղարուեստական գործը մանաւանդ, կամ` երբեմն արուեստի այնպիսի խնդիրներ, որոնք կապ ունին անոր հետ: Զրոյցը վարողը նախօրօք գիտէ վեր ի վարոյ իր անուանի խօսակցին կարծիքները այս կամ այն հարցին մասին: Գիտէ անոր նախընտրութիւններն ու հմտութիւնը: Ուստի անոր կ՛ուղղէ այնպիսի՛ հարցումներ, որոնց պատասխանները պիտի կազմեն առաջադրուած խնդրի մը լայն քննութիւնը («Զրոյց»-ի Ա. հատորին նախաբանէն):
Կը թուի, թէ այս հարցին մէջ Փօլատեան կրած է ֆրանսական ազդեցութիւն: Խորապէս տպաւորուած է փարիզեան «Լէ Նուվել Լիթերեր» շաբաթաթերթին մէջ խմբագրապետ Ֆրետերիք Լը Ֆեւրի սիւնակներէն, ուր ան ժամանակակից գրեթէ բոլոր մեծ գրողներուն հետ գլուխ-գլխի սրտբաց զրոյցներ ունեցեր էր, յետոյ ալ զանոնք հրատարակեր էր առանձին հատորներով:
Միեւնոյն ուղիէն ընթացաւ նաեւ Փօլատեան:
Ան զրոյցներ ունեցաւ ֆրանսահայ բանաստեղծներ` Ահարոնի, Նիկողոս Սարաֆեանի, Յարութ Կոստանդեանի եւ Զուլալ Գազանճեանի, գրագէտ Շաւարշ Նարդունիի, երաժշտագէտ Օննիկ Պէրպէրեանի (պոլսահայ մեծանուն դաստիարակ Ռեթէոս Պէրպէրեանի որդին), ֆրանսացի բանաստեղծներ` Փոլ Էլիւարի, Լիւք-Անտրէ Մարսելի եւ Սեն-Ճոն Փերսի, Մխիթարեան վարդապետներ հ. Սահակ Տէր Մովսէսեանի եւ հ. Ներսէս Ակինեանի, Սիմոն Վրացեանի, Կոստան Զարեանի, Ուիլիըմ Սարոյեանի, Սիմոն Սիմոնեանի, հայրենի գրողներ Սողոմոն Տարօնցիի ու Խաչիկ Դաշտենցի, բարբառագէտ Արարատ Ղարիբեանի, Պէյրութի թուրք դեսպանին եւ այլոց հետ:
Այս զրոյցներուն ընդմէջէն լուսաբանուեցան գրական-պատմական զանազան խնդիրներ` անկեղծ արտայայտութեամբ եւ ինքնաբուխ եղանակով:
Զրուցագիր Փօլատեան ինքզինք կը նկատէր «խոստովանահայր» մը, որ կու գար նստելու երեւելի անձնաւորութեան մը դիմաց ու զայն կը խօսեցնէր անոր կեանքին ու գործին շուրջ` քակելով յուշերու լման կծիկ մը… Զրուցակիցը կը խանդավառուէր, բայց աւելի՛ կ՛ոգեւորուէր ու կ՛երջանկանար ինք` Փօլատեան, գիտակցելով, որ դիմացինին մտածումներէն մաս մը կրցաւ կորզել, փրկել կորուստէ:
«Զրոյց»-ի Ա. հատորին նախաբանին մէջ ան կը գրէ.
– Կ՛երեւակայէ՞ք վայրկեան մը, թէ ի՜նչ անգնահատելի վաւերաթուղթեր կրնային ըլլալ, եթէ ժամանակակից մը ներկայացած ըլլար, օրինակ, Նարեկացիի մը, Շնորհալիի մը, կամ ալ մեզի աւելի մօտիկ` Վարուժանի մը, Կոմիտասի մը, եւ անոնց ամէն մէկուն մտածումները հարց ու պատասխանի ձեւով մեզի ժառանգ ձգած ըլլար:
Սփիւռքահայ գրական անդաստանէն ներս զրուցագիր Կ. Փօլատեան դժբախտաբար չունեցաւ իր հետեւորդները: Թէեւ, երբեմն, հոս-հոն, կարգ մը գրողներ կամ լրագրողներ կատարեցին ուշագրաւ ու շնորհակալ նմանօրինակ փորձեր, ինչպէս` Մովսէս Պչաքճեանի զրոյցը նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի հետ (1992, «Յառաջ»), ամերիկաբնակ Յակոբ Վարդիվառեանի մեծաթիւ «Հանդիպումներ»-ը` հրատարակուած զոյգ հատորներով, կամ Մաքրուհի Պ. Յակոբեանի երկարաշունչ զրոյցները պոլսահայ գրողներու եւ գրչի սպասարկուներու հետ եւ այլն:
* * *
Կ. Փօլատեանի կենսագրութեան մէջ, ինչպէս տեսանք արդէն, Հալէ՛պն ալ ունի իր բաժինը: Սալիպէ թաղամասը, Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցին, Հայկազեան վարժարանը մի՛շտ ալ անջնջելի մնացին իր յիշողութեան մէջ:
1929-ին Սուրիայէն հեռանալէ ետք Փօլատեան կրկին այցելե՞ց մեր այս կողմերը:
Այո՛, մեզի ծանօթ են գէթ երկու այցելութիւններ, միշտ` մշակութային առաքելութեամբ:
Առաջինը` 1975 Յունուարին, Պէյրութի վրայով, ընկերակցութեամբ բանաստեղծ Մուշեղ Իշխանի, որուն գրական գործունէութեան 40-ամեակը պիտի նշուէր Հալէպի մէջ: Փօլատեան յոբելենական այդ ձեռնարկին գլխաւոր բանախօսն էր: Երկու հիւր գրողներուն կ՛ընկերակցէր նաեւ լիբանանաբնակ նշանաւոր ասմունքող Խաչիկ Արարատեան, որ իր մասնակցութիւնը կը բերէր մեծարանքի հանդէսին:
Հիւրերը ջերմօրէն կ՛ողջունուէին հալէպահայութեան կողմէ, կ՛այցելէին ազգային ու կրթական հաստատութիւններ: Այդ օրերուն Քարէն Եփփէ Ազգ. Ճեմարանի պարտէզին մէջ քաշուած խմբանկար մը (տեսնել կցուած լուսանկարը) հի՜ն ու քաղցր յիշատակներ կրնայ արթնցնել այսօր…
Երկրորդ այցը իրականացեր է 1983 փետրուարին, Համազգայինի հրաւէրով:
Բերիոյ թեմի «Օշական» պարբերաթերթը այդ օրերուն արձագանգեր է այս մասին (տե՛ս պարբերաթերթին նոյն տարուան 1-4 միացեալ թիւը): Ըստ Ա. Մատեանի ստորագրութիւնը կրող թղթակցութեան, Կ. Փօլատեան 15 օր մնացեր է Հալէպ ու այստեղ տուեր է երեք հրապարակային դասախօսութիւններ` նիւթ ունենալով «Վազգէն Շուշանեանը» (ծննդեան 80-ամեակին առթիւ), «Եղիշէ Չարենցը» եւ «Ֆրանսահայ գրականութիւնը»: Ի միջի այլոց ան յարգանքի այց մըն ալ տուած է Հալէպի Ազգ. գերեզմանատուն` Յակոբ Օշականի շիրիմին:
Ի դէպ, շահեկան է յայտնաբերել, որ այդ օրերուն Ճեմարանի ԺԱ. կարգէն քանի մը գրասէր տղաք (Հրաչ Սահակեանի գլխաւորութեամբ) Ազգ. առաջնորդարանի յարկին տակ հանդիպում մը ունեցեր են ֆրանսահայ հիւր գրողին հետ ու «զրոյց» մը առաջարկեր են անոր… Փօլատեան սիրով ընդառաջեր է երիտասարդ ուսանողներու փափաքին:
Մենք այդ զրոյցը տպուած գտանք Ճեմարանի «Ծիլեր» պարբերաթերթի հին թիւերէն մէկուն մէջ (Ապրիլ 1983): Հոն Փօլատեան կը խրատէ գրասէր տղաքը ու կ՛ըսէ անոնց.
– Եթէ երբեք իրապէս գրական խմոր ունիք, եթէ գրականութիւնը ձեզի մօտ է (արձակը, վէպը, բանաստեղծութիւնը), կանո՛ւխ սկսեցէք գրել. մի՛ յուսահատիք, սկսեցէք, պատռեցէք, նորէն սկսեցէք, բայց կանուխ սկսեցէք, որովհետեւ որոշ տարիքէ ետք ստեղծագործական աւիշը կը նուազի: Մանաւանդ բանաստեղծութիւնը ինքնաբուխ ճիչ մըն է, որ որոշ տարիքէ մը ետք կը սկսի դանդաղիլ:
… Մենք մեծ ենք միայն մեր մշակոյթով, մեր ուսման սէրով: Այնքան ատեն որ մեր մշակոյթը կը պահենք, զօրաւոր ենք:
Լսող կա՞յ հայ գրականութեան այս համեստ «ժամկոչ»-ին պատգամը…
