0
0
Արտաշէս Շահպազեան
Ներկայացուած խորագրի ներքոյ կարելի է թերեւս պատմաքաղաքական լուրջ ուսումնասիրութիւններ կատարել, սկսելով Հայաստանի պառլամենտարիզմի ակունքներից: Յիշենք, որ Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան հռչակմանը յաջորդող օրերին, դեռեւս Թիֆլիսում, վարչապետ նշանակուած Յովհաննէս Քաջազնունին յանձնարարութիւն ունէր ձեւաւորելու կոալիցիոն կառավարութիւն: Ցաւօք տարբեր ուժերի հետ (ՀԺԿ, Հայ սոցիալ-դեմոկրատներ, սոցիալ յեղափոխականներ` Էսէռ-ներ ) մէկ ամսից աւելի տեւած բանակցութիւնները արդիւնք չտուեցին: Աւելացնենք, որ խուսափելով միանձնեայ կառավարումից, յետագայում, առաջին կառավարութեան վեց հոգանոց կազմում, անհատական սկզբունքով, ընդգրկուեցին երկու ոչ կուսակցականնէր: Յստակութեան համար յիշեցնենք նաեւ, որ առաջին խորհրդարանը` Հայաստանի խորհուրդը ոչ թէ ընտրուել, այլ նշանակուել էր Թիֆլիսի Հայոց կեդրոնական ազգային խորհրդի կազմի կուսակցական համամասնութեամբ` երեք անգամ բազմապատկելով անդամների թիւը եւ աւելացնելով երեք անկուսակցականների:
Սրանով հանդերձ, նոյն տարուայ Նոյեմբերին, ձեւաւորուեց կոալիցիոն կառավարութիւն` Դաշնակցութեան եւ Հայ ժողովրդական կուսակցութեան միջեւ: Չնայած Դաշնակցութեան ակնյայտ գերակշռող դիրքին, պառլամենտում եւ մեծ ժողովրդականութեանը, կոալիցայում երկու կուսակցութիւնների միջեւ պորտֆելները բաշխուեցին հաւասարաբար, ինչպէս եւ մէկ տեղ տրուեց անկուսակցական գործչի: Առաջին Հանրապետութեան գոյատեւման երկուսուկէս տարիների ընթացքում երկրորդ անգամ կոալիցիա ձեւաւորուեց Սիմոն Վրացեանի կաբինետի կարճատեւ գործունէութեան ընթացքում, երբ Հ.Յ.Դ.-ն Էսէռ-ների հետ կազմեց կոալիցիոն խառը կառավարութիւն:
Հայաստանի վերանկախացումից յետոյ, 1991 թուականին ընտրուած Գերագոյն Խորհրդի օրերից, Համագործակցութեան, Միաւորման, Դաշինքների կամ ուղղակիօրէն Կոալիցիոն կառավարութիւնների անունով, ըստ էութեան կոալիցիոն ձեւը որդեգրուել է, թէ՛ իրարայաջորդ խորհրդարաններում եւ թէ՛ համապատասխան կառավարութիւններում: Ընդ որում, հարկ է շեշտել, որ թէ առաջին Հանրապետութեան դէպքում եւ թէ մեր օրերում կառավարող ուժերը, յաճախ հնարաւորութիւն ունենալով խորհրդարանական մեծամասնութեան վրայ յենուելով միանձնեայ ձեւաւորել կ՚առավարութիւննէր, գերադասել են դաշնակցային կամ կոալիցիոն ձեւաչափը:
Կարելի է ասել, որ պառլամենտարիզմի մեր ոչ հարուստ պատմութեան մէջ հաստատուել է կոալիցիոն համագործակցութեան աւանդոյթը: Քանի որ յաճախ, թուային յարաբերակցութեան առումով, դրա անհրաժեշտութիւնը չի եղել, տեղի ունեցածի պատճառները պէտք է փնտռել քաղաքական նպատակայարմարութեան մէջ:
Բան այն է, որ ինչպէս անցած դարասկզբին, նոյնպէս եւ այսօր, հայ ժողովրդի եւ մեր պետականութեան առջեւ ծառացած է եղել եւ շարունակում է մնալ, ազգային միասնականութեան հարցը: Երկու ժամանակահատուածներում էլ օրուայ իշխանաւորների համար կենսական խնդիր է դիտուել ներքաղաքական կայունութեան ապահովումը: Այս դէպքում հէնց ներքաղաքական կայունութեան եւ հասարակութեան առաւել համախմբուածութեան ապահովման ցանկութիւնն էլ հիմնական դրդապատճառ են հանդիսացել նման համագործակցութիւնների համար: Ներկայացուցչական եւ գործադիր ոլորտներում ուժերի մէկտեղման եւ համատեղ գործունէութեան հնարաւորութիւնը նաեւ նպաստել է, պետականութիւնների կայացման ճակատագրական փուլերում, ապահովելու ղեկավարող մարմինների արդիւնաւէտ գործունէութիւնը: Այս գործելաձեւը ոչ միայն տարբեր ուժերի ունեցած քատրերի ներգրաւուածութիւնն է ապահովել, այլեւ հնարաւորութիւն է ստեղծել, որ համագործակցութիւնը լայնօրէն տարածուի պետական եւ հասարակական կեանքի վրայ, ընդգրկելով Ազգային անվտանգութեան խորհուրդը, բանակը, վերահոսկողական մարմինները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, տարբեր բնոյթի այլ յանձնախմբեր ու խորհուրդներ: Կարելի է համարձակօրէն եզրակացնել, որ եթէ անցնող մօտ երեք տասնամեակի ընթացքում, Հայաստանը կարողացել է խուսափել ներքաղաքական ճգնաժամերից ու քաղաքացիական վտանգաւոր առճակատումներից, ապա մեծապէս շնորհիւ համագործակցաբար աշխատելու քաղաքական ուժերի միջեւ հաստատուած աւանդոյթի: Ի դէպ դաշնակցած աշխատելու գործելակերպը յատուկ է եղել նաեւ ընդդիմադիր դաշտին, երբ իրարից գաղափարապէս տարբեր ուժերն անգամ ժամանակաւոր գործակցութիւն են հաստատել կոնկրէտ խնդիրների եւ նպատակների շուրջ: Եւ ի դէպ, երկրի շահերից ելնելով,այդ գործակցութեան եզրերը յաճախ մերձեցել են նաեւ իշխանութիւնների ու ընդդիմութեան միջեւ: Որպէս օրինակ կարելի է յիշել, որ տարբեր բեւեռներ ներկայացնող ուժերը գրեթէ մշտապէս միասնաբար են գործել միջազգային հարթակներում:Կարելի է նաեւ յիշել, ինչպէս կոշտ հակադրութեան մէջ գտնուող Հ.Հ.Շ.-ական իշխանութիւնն ու Դաշնակցութիւնը 1990-ականներին համագործակցութեան բազմաթիւ դրուագներ են ունեցել Ղարաբաղի ազատագրութեան եւ Հայաստանի սահմանների պաշտպանութեան ասպարէզում: Ընդդիմադիր Դաշնակցութիւնն, այդ տարիներին, Հայաստանի ու Արցախի տարբեր շրջաններում ունեցել է զինուած ջոկատներ, իսկ Շուշիում` Առանձնակի գումարտակ:
Նոյն քաղաքական մթնոլորտի պայմաններում Դաշնակցութեան սփիւռքեան կառոյցները հնարաւորինս օժանդակել են տարբեր երկրներում Հայաստանի դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնների կայացման գործին:
Եւ հակառակը, կարելի է ցաւալի օրինակներ յիշել, երբ բաց է թողնուել համագործակցութիւնների հնարաւորութիւնը:
Եւ այսօր, երբ խօսակցութիւններ են ծաւալւում այս կամ այն ուժերի կոալիցիոն գործակցութիւնների մասին հարկ է երեւոյթը քննել ընդհանուր նպատակների եւ գործընթացների շրջագծում:
Երբ դատողութիւններ են արւում, թէ այս ուժը չպէտք է այն միւսի հետ համագործակցեր, ասելիքի խորքում, թերեւս այն միտքն է, թէ «թողնէիք միայնակ, թող` տապալուէինէ: Առաջնորդուելով մերժումի մտայնութեամբ յաճախ չենք քննում այն երեւոյթի արմատները, թէ ինչ պատճառով է յաջողուել հայկական հասարակական-քաղաքական կեանքը, իր բոլոր հիմնահարցերով հանդերձ, ճակատագրական այս տարիներին զերծ պահել պառակտումներից ու առճակատումներից:
Իհարկէ համագործակցութիւնները արդարացւում են իրենց արդիւնքներով եւ այդ արդիւնքները պէտք է դիտարկել ազգային շահերի մեծ պրիզմայի ներքոյ:
Չմոռանանք նաեւ, որ մեզանում քաղաքական ուժերը հիմնականում միայնակ են գնացել ընտրութիւնների` այդ ընթացքում դառնալով մրցակիցնէր բոլորը` բոլորին: Հետեւաբար յետագայ համագործակցութիւնները դարձել են ոչ թէ արհեստական եւ կասկածելի քաղաքական լեգիտիմութեամբ ինքնանպատակ գործարքներ, այլ ստեղծուած իրավիճակից բխող ամենէն աւելի արդիւնաբեր լուծումներ:
Իհարկէ քաղաքական ու նաեւ էթիկական առումով նպատակայարմար է, որ համագործակցութիւնների խոհանոցը մնա փակ, շատ դէպքերում չբացայայտելով ներքին, երբեմն երկարատեւ ու սուր քննարկումները` մինչ փոխզիջումային տարբերակների յանգելը: Այս երեւոյթի գոյութեան մասին սակայն առնուազն կարելի է գլխի ընկնել անդրադառնալով, թէ կոնկրէտ խնդիրների վերաբերեալ որ ուժը` ինչպիսի տեսակէտներ է յայտնել հրապարակային քննարկումների ժամանակ: Ակնյայտ է մէկ բան. քաղաքական ուժերի համար կարեւորը ոչ թէ այս կամ այն դաշտում գտնուելն է, այլ ինքնուրոյնութեան եւ սեփական դիմագծի պահպանումը: Այլապէս կարելի է եւ առերեւոյթ ներկայանալ որպէս թունդ ընդդիմութիւն, բայց գործել կառավարող ուժերի նախագծած սցենարով:
Մեր զանգուածային դատողութիւնը երբեմն յանգում է պարադոքսալ վճիռների` մէկ կողմից կայ ամէն տեղ, նոյնիսկ չհիմնաւորուած անհրաժեշտութեամբ միաւորուելու, հայ հասարակութեան մէջ բաժանարար անդունդներ թոյլ չտալու պահանջը եւ միւս կողմից մերժւում է համագործակցութեան փաստը, խրախուսւում է մշտատեւ հակադրութիւնը` քաղաքական դաշտը սեւ եւ սպիտակ գոյների մէջ տեսնելու վտանգաւոր գայթակղութիւնը:
Այս երկիմաստ վիճակը չէզոքացնելու համար շատ կարեւոր է որպէսզի ընտրութիւններից առաջ լիարժէք բացութեամբ քաղաքական ուժերը ներկայացնեն ապագայի հնարաւոր քայլերը եւ պարտաւորուածութիւն զգան ընթացքում չշեղուելու դրանցից: Միւս կողմից ընտրողն ինքը պէտք է իր վերաբերմունքով որոշի այն ուժերի ճակատագիրը, որոնք գործողութեան մի ծրագիր են ներկայացնում, բայց իրականացնում են այլ բան: Այսինքն խօսքը երկկողմանի պարտաւորութիւնների ու պատասխանատուութիւնների մասին է, ինչը նաեւ կարող է հիմք ստեղծել քաղաքական դաշտի քաղաքական լեգիտիմութեան եւ պարզեցման համար: Եւ այդ դէպքում երեւոյթների վերաբերեալ մենք դատողութիւններ կ՚անենք ոչ թէ ենթակայական եզրահանգումների հիման վրայ, այլ հիմք ընդունելով ակնառու փաստերը:
