0
0
ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ
Ստորեւ լոյս կ՛ընծայենք Արեւմտահայաստանի մասին այս հետաքրքրական դիտանկիւնը, ներկայացուած երիտասարդ հայորդիի մը ակնոցով: Յօդուածագիրը` Վարագ Գեթսեմանեան, այժմ քանի մը շաբթուայ համար կը գործէ “Հայրենիք“ի անգլերէն բաժնէն ներս:
Գեթսեմանեան ուսանած է փիլիսոփայուփիւն եւ պատմութիւն, Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանէն ներս եւ պիտի շարունակէ այլ մասնագիտական դասընթացքներու հետեւիլ:
Քանի մը ամիսներ առաջ էր ընդամէնը, երբ տօնակատարեցինք Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան 122-ամեակը: Հարկ է այս առթիւ հակիրճ անդրադառնալ այն ապագայ ռազմավարութեան, որուն վրայ Դաշնակցութիւնը պէտք է իր շեշտը դնէ Հայ Դատի արդար հետապնդման եւ պահանջատիրութեան վրայ, այս նորագոյն փուլին: Դաշնակցութեան տարեդարձը նաեւ այն պահն է, որ առիթ կ՛ընծայէ Դաշնակցութեան առաքինութեան հաւատացող այն լայն ընտանիքին` պահ մը վերատեսութեան եւ վերաքննութեան ենթարկելու անցած տարիներու իր աշխատանքն ու իրագործումները, ինչպէս նաեւ բացթողումներն ու եթէ պէտք ըլլայ ըսել` ձախողութիւնները: Այս ծիրէն ներս, կ՛ուզեմ այս ամփոփ յօդուածով խօսիլ եւ ակնարկել այն գործելադաշտին մասին, որ մնացած է լուսանցքային թէ Հայաստանի ներկայ իշխանութիւններուն եւ թէ Հ.Յ.Դ.-ի կողմէ, անհետեւողական քայլերու պատճառով: Խօսքս կը վերաբերի յատկապէս այն մարտավարութեան, որուն առարկան է Արեւմտահայաստանը: Ան-հրաժեշտութիւն է որ տուեալ երկու մարմինները շատ արագ ձեռնարկեն սոյն ռազմավարութեան աշխուժացման եւ իրենց տրամադրութեան տակ եղած բոլոր ուժերուն մէկ կարեւոր մասը յատկացնեն տուեալ աշխատանքին: Ժամանակը շահաբեր է մեզի, անշուշտ եթէ գիտնանք ինչպէս եւ որքանով օգտուիլ անկէ:
Նախ բացատրենք թէ ինչո՞ւ այսօր Արեւմտահայաստանը ինքնին լայն առիթ կ՛ընծայէ մեզի եւ միաժամանակ անհրաժեշտութեան սեմին կը դնէ մեզ, որպէսզի աւելի մօտէն ուսումնասիրենք, թէ ի՛նչ կը կատարուի Թուրքիոյ եւ Արեւմտահայաստանի մէջ: Այսօրուան Թուրքիոյ մէջ անկիւնադարձային ու նոր իրողութիւն է, որ մարդիկ (քիւրտեր եւ թուրքեր) սկսած են էապէս հետաքրքրուիլ իրենց արմատներով եւ “ինքնութեան“ փնտռտուքի մը մէջ են: Անշուշտ չեմ խօսիր բնիկ (արմատներով իսկապէս թուրք) ժողովուրդին մասին, այլ անոնց, ովքեր սերած են հայ արմատներէ, եւ որոնց թիւը այդքան ալ փոքր չէ: Թուրքիա երբ այժմ կը փորձէ “եւրոպական սալոններ“ մուտք գործել, ներքին մակարդակի վրայ, մարդկային իրաւանց հարցերը, քրտացած հայերու եւ իրենց ակունքները դառնալ փորձող բնիկներու ինքնաբացայայտման երեւոյթները հետզհետէ շեշտակի կը դառնան: Հարցադրումներ տեղի կ՛ունենան ներկայիս, երբ մարդիկ կը հետաքրքրուին, թէ իրենց նախնիները որո՞նք են, ի՞նչ տեսած են, ի՞նչ լսած են եւ շատ յաճախ տան մէջ գտնուող հին իրեր ուրկէ՞ հոն հասած են: Հրանդ Տինքի մահը որ կարծես կայծն էր այս “ինքնափնտռտուքին“, մեծապէս “նպաստեց“ որ մարդիկ, որոնք իրենց ծնած օրէն լսած են թրքերէն, խօսած են թրքերէն եւ ապրած են որպէս բնիկ թուրքեր, այսօր բացայայտօրէն ընդունին այն իրականութիւնը, թէ իրենց նախահայրերը եղած են հայեր: (Ընդհանրապէս իգական կողմն է որ ունեցած է հայկական ծագում, ըլլայ ան մեծ մայրը կամ այս վերջինին մայրը, տրուած ըլլալով որ ցեղասպանութեան ժամանակ բազմաթիւ հայ կիներ եւ աղջիկներ առեւանգուեցան կամ “ծախուեցան“ թուրքերու եւ քիւրտերու, եւ որոնք ապագային թրքանալով կամ քրտանալով ծնան այս “նոր սերունդը“, որուն մասին կը խօսիմ): Հրանդ Տինքին սպաննութեան իբրեւ հետեւանք այն լայնածաւալ բողոքի ալիքը որ բարձրացաւ Պոլսոյ մէջ ինքնին կենդանի օրինակն է այս ակունքներու ետդարձին, տրուած ըլլալով որ այս բողոքի ալիքը առաջինն էր իր տեսակին մէջ եւ ուր հայերու կողքին մասնակցեցան նաեւ թուրքեր: Աւելին` կը հանդիպինք նաեւ քանի մը պարագաներու, ինչպէս Տիգրանակերտի մէջ, որոնք իբրեւ “ետդարձ“ Քրիստոնէութեան եւ Հայութեան` կը վերամկրտուին Տիգրանակերտի վերջերս վերանորոգուած Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ մէջ: Առաւել եւս, ծագումով հայ Ֆեթհիէ Չեթինի “Մեծ Մայրիկս“, Այշէ Կիւլի “Թոռունլար“ (Թոռնիկներ) եւ այլ այլախոհ գրողներու վիպերն ու յուշագրութիւնները խթան հանդիսացան, որ տասնամեակներէ ի վեր իրենց արմատն ու ինքնութիւնը պահող “թաքուն հայեր“ համարձակին հայօրէն հրապարակ գալու, իրենց անուններն անգամ հայացնելով: Տիգրանակերտի քաղաքապետը` Օսման Պայտեմիր հակառակ մահուան սպառնալիքներուն, խոստացաւ վերադարձնել 200 կալուածներ, որոնք եղած են հայկական, եթէ վաւերացուած փաստագրեր (թափու) ներկայացուին, տրուած ըլլալով որ 1915ին Տիգրանակերտի հայ բնակչութեան 90%ը ջարդուեցաւ տեղւոյն վրայ: Կասկածելի չէ թէ հայկական այս հողերուն վրայ բնակող քիւրտերուն եւ թուրքերուն մեծ մասը ներկայիս գիտէ այդ հողերուն իսկական պատկանելիութեան մասին եւ բացայայտաբար կ՛ընդունի զայն: Դէպքեր կը պատահին նաեւ երբ Սփիւռքէն հայեր կ՛այցելեն այդ շրջանները, տեղացի թուրքերը իրենց տուներէն հանելով հին “գրաւուած“ հայերու իրեր, կը բերեն անոնց մօտ պահանջելով որ թարգմանեն շատ յաճախ եղած հայերէն արձանագրութիւնները: Ինչպէս նաեւ այն խօսքը, թէ “Դուք հոս եկած էք ձեր գանձերը փորելու եւ գտնելու“, ցոյց կու տայ ինչքանով ժողովորդը տեղեակ է թէ տուեալ հողերը հայկական եղած են (չեմ կարծեր որ ասիկա “փաստ“ մըն է թէ տուեալ հողերը հայկական եղած են: Քիւրտ եւ թուրք բնակիչները շատ լաւ գիտեն որ հոն հայեր ապրած են եւ իրենց բնակարաններէն շատեր հայերու պատկանած են: Ասիկա շատ նախնական մակարդակի գիտութիւն մըն է որ տեղացիք ունին եւ ասիկա մեծ բան մը չի նշանակեր իրենց կամ մեզի համար…) եւ այս մէկը առաւել եւս կը մղէ զիրենք որպէսզի խորանան իրենց ակունքներու փնտռտուքին մէջ (հայոց այցելութիւնները թերեւս կը մղեն, որ իրենք անդրադառնան, իրենք իրենց հարցեր տան եւ նոյնիսկ վախնան որ մարդիկ պիտի գան ու իրենց կալուածներուն տիրանան…:)
Հարկ է նաեւ հոս զատորոշել երկու տարբերակներ: Կան Համշէնահայերը, որոնք շատ յաճախ կը շփոթենք այս վերոյիշեալ “թաքուն“ կամ “ծածուկ“ հայերուն հետ: Համշէնահայերը Սեւ Ծովու շրջանին մօտ ապրող այն հայերն են, որոնք հակառակ իրենց խօսած համշէնահայերէնին, արդէն իսլամացած են 17րդ դարուն ինչ-ինչ պատճառներով եւ որոնց իսլամացումը պարտադրուած չէր ցեղասպանութեան ժամանակ, ինչպէս է պարագան այս “թաքուն“ հայերուն: Այս վերջինները մինչեւ 2007 թուական “ծածկած“ էին իրենց հայեցի արմատները եւ միայն այս վերջին իրադարձութիւններուն շնորհիւ է որ սկսած են քիչ-քիչ “բացուիլ“: Այս ծածուկ հայերուն նախահայրերը այն կիներն ու աղջիկներն են, որոնք Ցեղասպանութեան ժամանակ յաճախ կամքէ անկախ թրքացած եւ իսլամացած են: Այս յօդուածը իր սեւեռակէտը կը դարձնէ այս երկրորդ տեսակի իսլամացած հայերու տարբերակը եւ անոնց ընծայած առիթը հայ դատի պահանջատիրութեան եւ պայքարին:
Հետեւաբար, այս բոլոր իրադարձութիւններուն ականատես ըլլալով, մեզի ի՞նչ աւելի են պէտք քան այսպիսի խիզախ քայլեր, երկրի մը մէջ, ուր “ցեղասպանութիւն“ եզրին օգտագործումն անգամ բանտարկութեան պատիժի կ՛առաջնորդէ, երկրի մը մէջ, ուր հայերու ազգանուններու “Եան“ը դիտաւորեալ կը ջնջուէր զայն կրողներէն ոմանց կողմէ: Սակայն այս բոլորը մեզմէ անկախ է որ կը կատարուին եւ այս քայլերը պիտի դառնան իմաստազուրկ եթէ չկարենանք օգտուիլ անոնցմէ հարկ եղած բոլոր ձեւերով եւ մնանք դիտողի կամ կրաւորական դերի մը մէջ: Դուրս ելլել այս կրաւորական վիճակէն կը պահանջէ գիտակից, ծրագրաւորուած եւ կազմակերպուած հետեւողական աշխատանք եւ ամենակարեւորը` պատրաստակամութիւն, որ պէտք է բխի ժողովուրդէն, կարենալ ներգրաւելու համար այս “թաքուն հայերը“ մեր պայքարէն ներս:
Վերջերս բաւական խնդրայարոյց նիւթ դարձած է Արեւմտահայաստանը, ըլլայ ան ժողովուրդին մէջ թէ Դաշնակցական ընտանիքին մօտ: Ականատես ըլլալով վերը նշուած բոլոր դէպքերուն, սա ճիշդ եւ առողջ երեւոյթ կը նկատենք, եւ կը նշանակէ թէ հայ ժողովուրդը անտարբեր չէ Արեւմտահայաստանի հանդէպ: Սակայն դժբախտաբար աւելի ուշադիր հետազօտութիւն մը ցոյց կու տայ թէ սոյն հետաքրքրութիւնը կամ ներգրաւուածութիւնը կը կայանայ միայն այդ սկզբնական, սակայն տուեալ պահուն առարկայական եւ մակերեսային խնդիրի մը մէջ, որն է` Արեւմտահայաստան այցելե՞լ, թէ՞ երթալ եւ հոն ներդրում մը ունենալ կամ աշխատանք տանիլ. պատրաստակամութեան այդ ոգին լրջօրէն պակաս է դժբախտաբար եւ այցելելու պարագային, կը բաւարարուինք միայն նկարուելով: Սա մեր ձախողութիւնն է, ափսոս: Ըսելիքս այն չէ, թէ Արեւմտահայաստան ացելել կամ չայցելելու խնդիրը առարկայական եւ մակերեսային է, այլ մենք կը դարձնենք զայն այդպիսին, եթէ մեր այս հետաքրքրութեան ետին չկանգնի աշխատելու պատրաստակամութեան ոգին եւ բաւարարուինք միայն ըսելով` “այո՛, երթանք“:
Քննենք:
Կան այս նիւթին վերաբերեալ երեք տարբեր կարծիք ունեցող խումբեր կամ անհատներու տեսակներ: Պիտի փորձեմ կարճ ներկայացնել երեքը եւ միաժամանակ թուել այն թերութիւնները, որոնք կ՛առնչուին այս կարծիքներուն հետ:
Առաջին խումբը, որուն թիւը դժբախտաբար օրէ օր կը մեծնայ, այն անհատներն են , որոնք կամ չեն հաւատար Արեւմտահայաստանին, որոնք անտարբեր են եւ իրենց ժամանակէն նուազագոյնը չեն յատկացներ նուազագոյն չափով գոնէ մտածելու Արեւմտահայաստանի մասին: Այս անձերը դժբախտաբար ինչ-ինչ պատճառներով կ՛ըլլան հայութենէ հեռու եւ անոր համար յօդուածս չի միտիր տուեալ անձերուն խնդիրը հոս քննարկել: Ցաւօք սրտի կը յայտնեմ, թէ այս կարծիքին մէջ թերութիւն չկայ, ինքնին կարծիքը էապէս եւ ամբողջովին թերի է եւ վտանգաւոր: Անցնինք:
Կայ երկրորդ խումբը, որ կը հաւատայ թէ իւրաքանչիւր հայու արդար իրաւունքն է տեսնել Արեւմտահայաստանը իբրեւ պապենական հող կամ հայրենիքի անբաժան մաս: Վստահ եմ որ իւրաքանչիւրս կ՛ապրի այն պահերը, երբ հոգւով ու մտքով կը փոխադրուինք Արեւմտահայաստան, կարդալէ ետք Հայոց Պատմութեան փառաւոր էջերը եւ հայ կտրիճներու սխրագործութիւնները, մանաւանդ մինչեւ 1915: Սա այն պահն է երբ կանգ կ՛առնեն բանարկութիւնը եւ բանական մտածումները եւ իր լայն թեւերը բանալով թափ կ՛առնէ զգացական եւ հոգեկան ներաշխարհը: Սա բնական է եւ վատառողջ պիտի ըլլար այն հայը, որ նման զգացումներ պիտի չբաժնէր: Հետեւաբար բնական է որ մարդիկ ներկայիս կ՛այցելեն Արեւմտահայաստան ուխտագնացութեամբ կամ հայրենասիրական պարտականութիւն կը նկատեն այդ այցը: Այս պիտի շարունակուի, որքան ալ ուզենք ընդդիմանալ: Սակայն զարմանալի չէ որ այս խումբին մէջ կը գտնենք անհատներ, որոնք ուխտագնացութեան քողին տակ կ՛երթան Արեւմտահայաստան կամ այս պարագային աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել Թուրքիա, իրականացնելու անձնական շահեր, ինչպէս` առեւտուր: Հոս է որ մենք կ՛ընդդիմանանք այս շահախնդիր մարդոց, որոնք ներեցէք եթէ ըսեմ` ոտնակոխ կ՛ընեն թէ ազգային-բարոյական սկզբունքները եւ թէ Ուխտագնացութեան ոգին, ով որ ալ ըլլան անոնք: Հետեւաբար այն մարդիկը, որոնք իսկապէս կ՛երթան ուխտագնացութեան, ինչպէս էր պարագան այն լիբանանահայ Տիգրանակերտցիներու խմբակին, որ ներկայ գտնուեցաւ Տիգրանակերտի վերանորոգուած Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ բացումին, մաս չեն կազմեր այս “շահախնդիր“ մարդոց խմբակին: Կը հաւատամ թէ այս մարդիկը իսկապէս համոզուած են որ գացած են եւ չեն շահագործեր “Ուխտագնացութեան քողը“: Այլեւս ինչքանով այս ուխտագնացութեան խոստումները իրաւացի են` կը ձգեմ ընթերցողին դատողութեան եւ համոզումին: Կ՛ուզեմ փակել այս բաժինը հարցնելով թէ սոյն իրողութիւնները – Եկեղեցւոյ բացում եւ պատարագի արտօնութիւն – որո՞ւ համար են, եթէ մենք պիտի չկարենանք օգտուիլ…Այդտեղի աւերակները միայն հայու՛ համար իմաստ ունին:
Կայ երրորդ Խումբը, որ կը կազմէ “ընդդիմադիր“ ճակատը եւ որ կը հաւատայ թէ Արեւմտահայաստան այցելութիւնը անկախ այսպէս ասած “բարոյական պարտքէ“, կը ծառայէ թշնամիին ինչ-ինչ շահերուն, անոր լայնածաւալ հակահայ քարոզարշաւին: Թէ ինչքանո՞վ այս վերջին կէտը ճիշդ է` կը մնայ մեր նիւթէն դուրս, որովհետեւ կը վերաբերի եւ կ՛առընչուի համաշխարհային իրաւա-քաղաքական խնդիրներու հետ, սակայն մեր նիւթին մաս կը կազմէ այս տեսակէտին այն ժխտական բայց միեւնոյն ատեն նուրբ բաժինը, որ կ՛ըսէ` “Պէտք չէ բացարձակապէս երթալ Արեւմտահայաստան“ եւ որ միաժամանակ կարելի է համարել այս խմբակին թերութիւնը:
Այս վերջինին թերութենէն մեկնելով պիտի փորձեմ վերոյիշեալ կարծիքները, բացի առաջինէն, որոշ չափով միաձուլել, առաջարկելով որ ի՛նչ կարելի եւ միեւնոյն ատեն անհրաժեշտ է կատարել:
Արեւմտահայաստանը անհրաժեշտութիւն է, այո, պէտք է այցելել, այո, սակայն էական կէտը հոն է, երբ հաշուի կ՛առնենք` որո՞նք են այցելողները եւ ինչո՞ւ կ՛այցելեն: Արեւմտահայաստանը իրենց հայեցակէտը կամ սեւեռակէտը պէտք է դարձնեն ոչ հայ վաճառականները, այլ ՀԱՅ պատմաբանները, ընկերաբանները, հնագէտները, հոգեբանները, որոնք պէտք է միտին այս “թաքուն“ հայերուն ճեղքերը բացայայտել, որոնցմով է միայն որ կրնանք այս բոլոր իրադարձութիւններէն ազգօգուտ վիճակ մը ստեղծել: Այս է հիմնական խնդիրը եւ հոս է որ իբրեւ ազգ ձախողած ենք: Անշուշտ կան ափ մը հայ մասնագէտներ, որոնք կ՛այցելեն Արեւմտահայաստան գիտական եւ ուսումնասիրական նպատակներով, սակայն երբ կ՛ըսեմ թէ իբրեւ ազգ ձախողած ենք, ըսել կ՛ուզեմ, թէ չենք կրցած այս հիմնական եւ առաջնահերթ խնդիրը պետական մակարդակի եւ պետականօրէն մտածել եւ առաջ բերել: Այո, քաջալերելի է, սակայն չի բաւեր փոքր գրասենեակ մը ունենալ Երեւան, զայն անուանելով “Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայոց ուսումնասիրութեան կեդրոն“: Աշխատանքը պէտք է տարուի պետական մակարդակով: Փոխան այդ հազարաւոր տոլարներուն, որոնք մեջտեղ կ՛ելլեն չորս տարին անգամ մը, եթէ քիչ մը յատկացուէր նմանօրինակ ծրագիրներու` շատ աւելի շահեկան պիտի ըլլար: Արեւմտահայաստանի ուսումնասիրութեան յանձնախումբի ստեղծումի մը դրութիւնը ամենահիմնական եւ ամենապարզ նախաձեռնութիւնն է, որմով կարելի է սկսիլ: Դա է շահեկանը եւ ոչ թէ Թուրքիոյ առեւտուրը շէնցնող հայ վաճառականներու կամ ծպտեալ ուխտաւորներու յաճախակի երեւոյթը: Շահեկան է, որովհետեւ նման այցելութիւններ իրենց հայանպաստ պրպրտումներով, թաքունը բացայայտող հետազօտութիւններով իսկապէս կը հարթեն “ետդարձի“ ճանապարհը: Չունի՞նք այս մարզերուն մէջ մասնագէտներ, ահա ուրեմն ուրիշ “ազգային պարտադրանք“ մը, որ կը մղէ մեզի քաջալերելու մեր հայ ուսանողները` մասնագիտանալու այս ճիւղերուն մէջ: Այս չի նշանակեր սակայն թէ միւս ճիւղերը կամ երիտասարդները անպէտք են, սակայն ներկայ հանգրուանին, երբ Թուրքիոյ կառավարութիւնը կ՛արտօնէ որ որոշ արխիւներ ուսումնասիրուին, իսկ միւս կողմէ, ինչպէս վերը յիշեցինք, երբ բազմաթիւ մարդիկ կը սկսին “վերադառնալ“ իրենց հայկական արմատներուն, նպատակայարմար պիտի ըլլար այս գործը սոյն մասնագէտներուն տրամադրութեան տակ դնել: Ուստի միայն Հայաստանի իշխանութիւններուն եւ Ազգային պատկան մարմիններու քաջալերանքով է (օրինակ դրամական կրթանպաստներ) որ այս բաղդատաբար նոր ռազմավարութիւնը, որ կը կայանայ մասնագէտներու պատրաստ խումբի մը մշակման մէջ, կրնայ միայն յաջողիլ: Արեւմտահայաստանը մտածել պետականօրէն` կը մղէ որ հայ երիտասարդ ուսանողները հետեւին Օսմանագիտութեան, Պատմագիտութեան եւ նմանօրինակ մարզերու: Քիչ է այն հայերուն թիւը, որոնք գիտեն օսմաներէն եւ կրնան լրջօրէն ուսումնասիրել Օսմանեան արխիւները: Վստահ ենք որ մեր շարքերուն մէջ կը գտնենք նման եռանդով երիտասարդներ, սակայն առանց մղումի եւ քաջալերանքի այս եռանդը հետզհետէ կը մարի:
Այս ծիրէն ներս քաջալերելի է նաեւ գիտական գետնի վրայ գործակցութիւնը հայ եւ թուրք պատմաբաններու, օսմանագէտներու եւ ընկերաբաններու, որոնք կ՛ընդդիմանան թրքական իշխանութիւններու ուրացման քաղաքականութեան եւ քանի մը տարիէ ի վեր աշխատանք կը տանին հետաքրքրական նորութիւններ յայտնաբերելով: Ցաւալի է մէկ կողմէն, իսկ միւս կողմէն գնահատելի է ըսել, որ այսօր թուրքեր կան, որոնք հայերէ աւելի նախանձախնդիր են այս հարցերով եւ աւելի աշխատանք կը տանին, քան շատ մը հայեր: Անշուշտ Արեւմտահայաստանի եւ այս պարագային` ցեղասպանութեան խնդիրը նախ ճիշդ է որ պէտք է խնդիրը ըլլայ Հայաստանի Հանրապետութեան, սակայն երբ պետական մակարդակով կը կազմուի տուեալ մասնագէտներու յանձնախումբ մը, ճիշդ պիտի ըլլար ներառնել այս “բացուած“ թուրքերը մեր աշխատանքներուն մէջ, որովհետեւ “միայն մենք“ եթէ զբաղինք` շատ սխալ բան մը ըրած կ՛ըլլանք: Նիւթը կը “հայկականացնենք“: Մենք պիտի “քաշուինք“ քիչ մը, եւ պիտի ձգենք որ ուրիշներ (ալ) խօսին մեր դատին մասին, ուրիշներ պայքարին: Հրեաներուն օրինակը ամենալաւ պատկերացումը կու տայ այս երեւոյթին.- Ամբողջ աշխարհը կը խօսի իրենց Ողջակիզման մասին…:
Հետեւաբար, այս տողերէն մեկնելով կարելի է եզրափակել, ըսելով թէ Արեւմտահայաստանը լոկ երթալ-չերթալու խնդիր չէ, այլ կը կարօտի Պետական (Հայաստանի) մակարդակով աշխատանքի եւ լուրջ ուսումնասիրութիւններու, որոնք շատ աւելի արդիւնաւէտ պիտի ըլլան օտարներուն ներդրումով, իսկ Հ.Յ.Դ.-ն իր կարգին այս աշխատանքի նոր փուլին մէջ պէտք է գրաւէ առաջնակարգ տեղը, տրուած ըլլալով որ ան նախ ծնաւ ու գործեց Արեւմտահայաստանի համար, ատոր համար այս հարցին լուսանցքայնացումը անկարելի ու վտանգաւոր է եւ Արեւմտահայաստանի ոգին վառ պահելը էական, այլապէս ժամանակի ընթացքին կը դադրինք ըլլալէ իսկապէս Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն եւ կը դառնանք հայ յեղափոփոխական դաշնակցութիւն…
