0
0
“Նարեկացի“ Արուեստի Միութեան նախաձեռնութեամբ եւ Միացեալ Նահանգներու դեսպանատան ու Մերձաւոր Արեւելքի հիմնադրամի համագործակցութեամբ, Մայիս 25-ին, Հայաստանի ազգային պատկերասրահէն ներս բացումը կատարուեցաւ “Հայ Որբերու Հետքերով“ ցուցահանդէսին, որու ընթացքին ցուցադրուեցան 1915-ի Հայոց Ցեղասպանութեան ընթացքին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ գործուած վայրագութիւններու պատճառով որբացած հայ երեխաներու նկարները:
Կը ներկայացուի 1915-ի Օսմանեան կայսրութեան մէջ տեղ գտած վայրագութիւններէն ետք հարիւր հազարաւոր հայ որբերու կեանք փրկած ամերիկեան մարդասիրական առաքելութեան` Մերձաւոր Արեւելքի հիմնադրամի յուզիչ պատմութիւնը:
Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյց կոմիտէն, որ նաեւ յայտնի է “Ամերիկեան փրկութեան կոմիտէ“, “Ամերիկեան կոմիտէ“ կամ պարզապէս “Ամերկոմ“ անուններով, իր 15-ամեայ գործունէութեան ընթացքին շուրջ 116 միլիոն. տոլարի (շուրջ 3 միլիառ. այսօրուայ փոխարժէքով) օգնութիւն յատկացուցած է Հայոց Եղեռնի վերապրածներու` հիմնելով շուրջ 200 որբանոց, բազմաթիւ հիւանդանոցներ, բուժարաններ ու կանացի ապաստարաններ Հայաստանի, Լիբանանի, Սուրիիոյ, Եգիպտոսի, Կիպրոսի, Յունաստանի, Պուլկարիոյ, Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու տարբեր բնակավայրերու մէջ: Աւելի քան 132.000 որբեր դաստիարակուած, կրթուած, արհեստներ ուսանած եևկոմտէի հիմնած տարբեր որբանոցներու մէջ, որոնցմէ ամենէն մեծը “որբերու քաղաք“ հռչակուած Ալեքսանդրապոլի որբանոցն էր:
Ցուցահանդէսի բացման ելոյթով հանդէս եկան Ճոն Հեֆըր, Նարեկացի արուեստի միութեան հիմնադիր Նարեկ Յարութիւնեան, Մերձաւոր Արեւելքի հիմնադրամի նախագահ Շանթ Մարտիրոսեան եւ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի տնօրէն Հայկ Դեմոյեան‘ լոյս սփռելով հայ-ամերիկեան յարաբերութիւններու այս կարեւոր դրուագին: Իրենց ընտանիքի պատմութիւնը կը ներկայացնեն նաեւ այդ որբանոցներու մէջ հասակ առած երկու որբերու ազգականները:
Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք հարցազրոյց մը, կատարուած Նայիրի Մկրտիչեան-Տաղլեանի (“Հորիզոն“-Գանատա).-
Հ.- Այս ցուցահանդէսը Ի՞նչ նախապատմութիւն ունի, ինչպէ՞ս ծագեցաւ այս ծրագիրը իրականացնելու գաղափարը:
Պ.- Չորս տարի առաջ, Ամերիկայի մէջ, ընկերս` Զարեհ Ճգնաւորեանը, ինծի ցոյց տուաւ Near East Relief-ի (Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյց կոմիտէ) լուսանկարներէն մէկը եւ որոշ բացատրութիւններ տուաւ այդ կազմակերպութեան մասին: Ինծի համար շատ ցնցիչ էր յատկապէս լուսանկար մը, որ նկարուած էր Գիւմրիի մէջ, 1920-ական թուականներուն: Նկարին մէջ որբեր էին, որոնք հայկական ժողովրդական նուագարաններ կը նուագէին (սրինգ, տուտուկ, թափ, դհոլ եւայլն): Այդ լուսանկարէն հնչող մեղեդին, ինծի յիշեցուց Նարեկացիի մեր սաները, որոնք նոյնպէս ժողովրդական գործիքներ կը նուագեն, եւ ինծի այնպէս թուեցաւ, որ անոնք նոյն մեղեդիները կը նուագէին, այսինքն ժառանգութիւնը կար: Լուսանկարը շատ տպաւորեց զիս. անոր մէջ յաղթանակ կար, որովհետեւ, որբերը կրցած էին այդ ճնշուած ողբերգութենէն դուրս ելլել, եւ երաժշտութիւնը անոնց համար դարձած էր սպեղանի եւ փրկութիւն: Մտածեցի, եթէ ես իբրեւ Ցեղասպանութիւնը կրած մարդոց թոռ, անտեղեակ եմ Near East Relief կազմակերպութեան գործունէութենէն, ուրեմն` շատերը անտեղեակ են:
Նկարէն հնչող մեղեդին յուշեց, որ պէտք է կազմակերպենք ձեռնարկ մը, ուր կը նուագեն մեր երեխաները, միաժամանակ մարդիկ տեսնեն որբերու մնացեալ նկարները, որովհետեւ, ի վերջոյ, մէկը միւսին շարունակութիւնն է. կը տեսնես որբերը, որոնք կը նուագեն, կը տեսնես նոր սերունդը, որ այսօր ժողովրդական գործիքներ կը նուագէ, եւ ես համոզուած եմ, որ այդ ժառանգութիւնը, մեր մեղեդիները, որոնք եկած է դարերէ ի վեր, մէկ սերունդէն միւսին կը փոխանցուի: Թէ՛ երաժշտութեան, թէ՛ լուսանկարներու, եւ թէ՛ ֆիլմի միջոցով այս ամէն կարելի է փոխանցել եւ լուսաբանել:
2010-էն սկսեալ, երբ ես որոշ պայմաններու բերումով մշտական Հայաստան մնացի, այդ ընթացքին ծրագիրը ներկայացուցի ամերիկեան դեսպանատան, որովհետեւ այս մէկը կապուած է Ամերիկայի ժողովուրդին եւ կառավարութեան հետ, եւ պէտք էր այդ մակարդակի ու աստիճանի ձեռնարկ կազմակերպուէր, միաժամանակ կապի մէջ էի Near East Foundation-ի տնօրէն` Շանթ Մարտիրոսեանի հետ: Ամերիկայի դեսպանատան մշակոյթի բաժնին ուղարկուած առաջարկս մոռցուած էր: 2010-2011 թուականներուն, առիթը ունեցայ ծանօթանալու ամերիկեան դեսպանատան աշխատակիցներէն մէկուն` Ատելաիթայի հետ, որուն յիշեցուցի իմ ծրագիրիս մասին: Ան իմ առաջարկս վերստին ներկայացուց դեսպանին:
Հ. – Մեր ընթերցողներուն կը պատմէ՞ք ամերիկեան այդ բարեսիրական կազմակերպութեան գործունէութեան մասին:
Պ.- Near East Relief կազմակերպութիւնը հիմնուած է 1915-ի Սեպտեմբերին: Այդ օրերուն, այդ ժամանակուան Թուրքիոյ մօտ Ա.Մ.Ն. դեսպան Հենրի Մորկընթաու կը հեռաձայնէ Ամերիկա ահազանգելու, որ թուրքերը կը ջարդեն հայերը, այսինքն` Հայկական Ցեղասպանութեան մասին տեղեկութիւն կու տայ: Ուստի, շատ արագ, այդ ժամանակուան նախագահ Ուիլսընի հրամանով‘ օժանդակութիւն ցուցաբերելու որորշում կը կայացուի: Այդպիսով կը կազմուի Near East Relief անունով կազմակերպութիւնը, որ ժամանակին ունեցած է ուրիշ անուն` Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյց կոմիտէ, որ յետոյ դարձած է Մերձաւոր Արեւելքի հիմնադրամ – Near East Foundation:
Կազմակերպութեան գործունէութեան կիզակէտը կը հանդիսանայ Ցեղասպանութենէն ճողոպրած 132 000 հայ որբերու փրկութիւնը: Ոչ միայն փրկութիւնը, այլեւ` անոնց խնամքը, կրթութիւնը: Որբանոցներ հիմնած են Թուրքիոյ, Հայաստանի, Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Յունաստանի, Պուլկարիոյ, Եւրոպայի, Կիպրոսի, Ա.Մ.Ն.-ի մէջ:
Մարդկային պատմութեան մէջ Near East Relief -ի գործունէութիւնն ու առաքելութիւնը` ժողովուրդէ մը այլ ժողովուրդի հանդէպ աննախադէպ է, որովհետեւ վերոնշեալ կազմակերպութիւնը ունեցած է շատ հզօր եւ իւրայատուկ դրամահաւաք: Անոնք այդ գործին մէջ ներգրաւած են Ա.Մ.Ն.-ի ողջ ժողովուրդը, այսինքն` 1915-1920-ական թուականններուն Ամերիկայի ողջ ժողովուրդը այդ մասին տեղեկացուած է տարբեր լրատուամիջոներով, այն աստիճան, որ Ամերիկայի մէջ չկար տուն մը, ուր երբ ճաշի սեղան կը նստէին ու յանկարծ երեխան իր ճաշը չուտեր, ծնողը չ՛ըսէր,- “յիշէ՛ սոված մնացած հայերը“:
Near East Relief-ի գործունէութեան մասին գոյութիւն ունի վաւերագրական ժապաւէն մը, որուն բեմադրիչը Զարեհ Ճգնաւորեանն է: Այնտեղ շատ յստակ կը բացատրուի, թէ ինչպէ՞ս Հենրի Մորկընթաու ծնաւ այդ գաղափարը, ինչպէ՞ս ան կապ հաստատեց Ամերիկայի նախագահին հետ, թէ ինչպէ՞ս կազմուեցաւ եւ ինչպէ՞ս սկսաւ իր գործունէութիւնը այդ կազմակերպութիւնը: Վաւերագրական ժապաւէնի ամբողջ 13,30 վայրկեանուան ընթացքին, մենք կը հասկնանք ծաւալը այն օգնութեան, զոր Near East Relief -ը եւ ամբողջ Ամերիկայի ժողովուրդը ցուցաբերեցին հայ ժողովուրդին եւ հայ որբերուն նկատմամբ:
Հ.- Ցուցահանդէսին ներկայացուած նկարներէն հետաքրքրական ի՞նչ եզրակացութիւններու հասաք:
Պ.- Երբ Near East Foundation-ի տնօրէն Շանթ Մարտիրոսեանի հետ սկսանք աւելի խորանալ այս լուսանկարներու պատմութեան մէջ, ան մեզի ուղարկեց մօտ 800-էն աւելի արխիւային լուսանկար, Նիւ Եորքի մէջ գտնուող Near East Foundation-ի կեդրոնէն, ուր բաւական մեծ արխիւ կայ` նկարներ, փաստաթուղթեր, ֆիլմեր եւ այլն: Այդ ամբողջ նիւթերը սկսանք ուսումնասիրել: Շանթի միջոցով մեզի յատկացուցին այնքան մեծ քանակութեամբ լուսանկարներ, որոնց Նիւ Եորքի մէջ տպելն ու Երեւան ուղարկելը խնդիր էր: Մենք կեդրոնացանք 210 լուսանկարի վրայ, որոնք ամենէն ճիշդ ձեւով կը ներկայացնեն Near East Relief-ի այդ տարիներու գործունէութիւնը:
Այս նկարներուն միջոցով, մարդիկ ծանօթացան այդ կազմակերպութեան առաքելութեան եւ այն մարդասիրական հոգատարութեան, զոր Near East Relief-ը, անոր աշխատակից միսիոնարները եւ Ամերիկայի ժողովուրդը կրցած են փոխանցել հայ ժողովուրդին ու հայ որբերուն: Չկայ մարդ, որ այս նկարները տեսնելով չներշնչուի, չտպաւորուի, չյուզուի, չցնցուի, նախ իբրեւ վաւերագրական փաստ եւ ապա, որպէս ներշնչում: Դիմանալու, գոյատեւելու ու կեանքը շարունակելու կամքով, այդ որբերը յաղթահարած են թուրքին, ձախողութեան մատնած են հայ ազգը ոչնչացնելու թուրքին ծրագիրը:
Նկարներուն մէջ կը տեսնէք սէրն ու լոյսը: Ուսման պահերը հոն տիրապետող են: Կը տեսնէք, թէ ինչպէս դաս կը սորվին, արհեստներու կը տիրապետեն, դասընթացներու կը հետեւին, գիրքեր կը կարդան, անտառին մէջ, դպրոցին բակը, աւազի վրայ, ծառին տակ:Գիրքը կամ նուագարանը կարծես իրենց համար փրկութիւն էր` սպեղանի:
Հ.- Ցուցահանդէսը առաջին անգամն է, որ կը ներկայացուի Հայաստանի մէջ: Ի՞նչ արձագանգներ եղան:
Պ.- Այո՛, առաջին անգամն է, որ Հայաստանի մէջ կը ներկայացուի: 210 նկարներէն 60-70-ը ցուցադրեցինք պատկերասրահին մէջ, նոյնքանը “Նարեկացի“ արուեստի կեդրոնէն ներս, քիչ մը աւելին` Գիւմրիի մէջ:
Այցելուներուն արձագանգը հրաշալի է: Շատեր եկան ու մօտեցան ըսելու, որ նկարի մէջ այս տեղ իմ հայրս կայ: Այսօր, օրինակ, ձեր ներկայութեամբ, երկու հոգի մօտեցան եւ ըսին, որ իրենց մեծ հայրն ու մայրը հանդիպած են Գիւմրիի որբանոցին մէջ, նոյնանման շատ դէպքեր եղան. օրինակ Վահան Չերազի (Հ.Մ.Ը.Մ.-ի սկաուտներու շարժման հիմնադիրներէն) դուստրը այն ժամանակ Գիւմրիի որբանոցին մէջ ինք սկաուտներ դաստիարակած է եւ հոն սկսած է սկաուտական շարժումը: Ազատուհին, որ Եղեռնէն փրկուած է, զինք որդեգրած է բժիշկ Կանաուէյը եւ տարած Ամերիկա, նկարներուն մէջ կաշի եւ ոսկոր է, աւելի ուշ, նկարներու մէջ կը տեսնենք, թէ երեխան ինչպէս առողջացած է, յետոյ դարձած գեղեցիկ աղջիկ մը: Ազատուհիին դուստրը նոյնպէս եկաւ եւ ելոյթ ունեցաւ ցուցահանդէսի բացման: Տիգրան Մանսուրեանը եկաւ եւ ըսաւ, որ իմ ծնողներս ալ ծանօթացած են Լիբանանի որբանոցին մէջ, Պարոն Նուրիճանեան անունով մարդ մը հեռաձայնեց եւ ըսաւ, որ արխիւային նկարներ ունի եւ կ՛ուզէ բերել ու տրամադրել մեզի: Բաւական մարդիկ կը մօտենան եւ մենք այդ բոլորը պիտի արխիւացնենք, յոյսով եմ, որ մենք այդ բոլորը կը տրամադրենք Near East Foundation-ին:
Կ՛ուզեմ նշել, որ վերջին ձեռնարկը կայացաւ Գիւմրիի որբանոցին մէջ, որ այժմ կը կոչուի Թռչունեան մանկատուն. Թռչունեանը եղած է այն որբերէն մէկը, որ Near East Relief-ի միջոցով փրկուած ու հասած է Ամերիկա, այնտեղ, մահանալէն առաջ, իր ամբողջ ունեցուածքը կտակած է` ըսելով, իմ ցանկութիւնս է, որ իմ ունեցուածքս, մօտաւորապէս $350 000 տրամադրուի այն հաստատութեան, որ զիս փրկած է: Այդ նուիրատուութեան շնորհիւ վերակառուցուած է Թռչունեան մանկատունը, ուր այսօր կան 70-է աւելի որբ երեխաներ կ՛ապրին:
Իմացանք, որ Գիւմրիի մէջ կայ 100 տարեկան կին մը, որ այդ մանկատան սանը եղած է, զինք գտանք ու հետը հարցազրոյց ըրինք: Այսպիսով կը հաւաքենք զանազան նոր նիւթեր:
Հ.- Ի՞նչ ծրագիրներ ունիք այս ցուցահանդէսին իբրեւ շարունակութիւն:
Պ.- Յունիս 8-ին ազգային պատկերասրահին մէջ կ՛աւարտի ցուցահանդէսը, բայց մենք այդ ամբողջ նկարները պիտի նուիրենք Ցեղասպանութեան թանգարանին եւ Near East Foundation-ը այնտեղ պիտի ունենայ իր մշտական անկիւնը: Այդ փոխանցումը պիտի կատարուի Յունիսի վերջը, իսկ մինչ այդ, Նարեկացիի մէջ կազմակերպուած ցուցահանդէսը կ՛ուզենք ըլլայ շարունակական եւ ցուցադրուի նաեւ Հայաստանի այլ քաղաքներու մէջ: Շուշիի մեր մասնաճիւղին մէջ նոյնպէս պիտի ցուցադրուի:
Հ.- Այս ցուցահանդէսը ինչքանով կարեւոր էր` Հայ Ամերիկեան այդ վաղեմի յարաբերութիւններուն վրայ լոյս սփռելու առումով:
Պ.- Շատ կարեւոր է նշել ու հասկնալ, որ 132 000 որբերը ոչ միայն փրկուած են, այլ անոնց հանդէպ հոգատարութիւն ցուցաբերուած է, եւ ինչպէս Ազատուհիի դուստր շառաւիղներէն ծնած է տասնէ աւելի երեխայ, եթէ մէկ հոգիէն այդքան ծնունդ եղած է, պատկերացուցէք 132 000 փրկուած որբէ քանի ծնունդ եղած է, այսինքն մէկ միլիոնէ աւելի ծնունդ եղած է: Բայց մինչեւ այսօր հայ ժողովուրդը ամերիկացի ժողովուրդին, կառավարութեան շնորհակալութիւն չէր յայտնած:
Այս ցուցահանդէսով առիթ ընծայուեցաւ, որ մեր երախտագիտութիւնը յայտնենք անոնց, Նարեկացի արուեստի միութեան միջոցով ներկայացնելով մեր ժողովուրդը:
Ցուցահանդէսի բացումին Ամերիկայի դեսպանը, իր բոլոր ելոյթներուն ընթացքին, յայտարարեց` մենք կ՛ընդունինք, որ 1,5 միլիոն հայեր ջարդուած են եւ Օսմանեան կայսրութեան կողմէ եղած են աննկարագրելի անմարդկային արարքներ: Այդ բոլորը, որ կ՛ըսուէր շատ կարեւոր է, այո՛, ճիշդ է, Ցեղասպանութիւն բառը չգործածեց, բայց եկէք չկեդրոնանանք բառին վրայ: Այս ամէն ինչը նախ եւ առաջ լուսաբանութեան ու լոյսի հետ կապ ունի, մեր երեխաներու դիմադրողական ուժին եւ այն մասին, թէ իրենք ինչպէս օգնած են մեզի: Ո՞ր մէկ ազգը հասաւ մեզ օգնութեան, անգլիացի՞ն, ռո՞ւսը, ֆրանսանցի՞ն, իտալացի՞ն… ո՛չ, ամերիկացի ողջ ժողովուրդը` միլիոնաւոր մարդիկ նուիրատուութեամբ, միսիոնարներով եկան հասան ու օգնեցին մեզի 1915-1920-ականներու վերջերը:
“Նարեկացի“ Արուեստի Միութեան նախաձեռնութեամբ իրականացուած այս ծրագիրը եւս եկաւ լրացնելու այն բազում գործերու շարքը, զոր միութիւնը ի գործ կը դնէ‘ նպատակ ունենալով պահելու եւ պահպանելու մեր մշակութային արժէքները, նպատակ, որ միմիայն կը նպաստէ մեր երկրի զարգացման ու հզօրացման: Յոյս ունենանք, որ մեր երկիրը այնքան կը զարգանայ ու կը վերադառնայ իր ակունքներուն, որ Նարեկ Յարութիւնեանի նման հայրենանուէր հայրենադարձները հետապնդուին միայն` պարգեւատրուելու եւ գնահատուելու համար:
