0
0
ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ
Նոր փոխադրուած էինք Պուրճ Համուտ: Բոլորովին տարբեր միջավայր մըն էր, այնքա՜ն տարբեր` Էշրեֆիէի մեր բնակած 12 հայ ընտանիքներէ բաղկացած «Փոքրիկ Հայաստան»էն:
Փոքրիկ Կիլիկիա մըն էր Պուրճ Համուտը` Նոր Սիս, Նոր Մարաշ, Նոր Ատանա, Նոր Կիլիկիա եւ Ամանոս թաղամասերով:
Իւրաքանչիւր թաղամաս` օժտուած իր դպրոցով, եկեղեցիով ու ակումբով:
Էշրեֆիէի մէջ, իրարմէ բաւական հեռու, կը հանդիպէինք քանի մը «Հայաստաններ»ու:
«Ազատամարտ» ակումբի ետեւը կը գտնուէր Բաղնիքին բակը: Բնակչութիւնը 100 տոկոսով հայ էր: Այդ փոքրիկ «Հայաստանը» տուած է նշանաւոր մտաւորականներ, բարձրաստիճան կղերական մը եւ տասնեակ մը մարզիկներ: ՀՄԸՄ-ի անունը պանծացուցած մարզիկներ, մեծամասնութեամբ` հեծելարշաւի նուիրեալներ, որոնցմէ մէկ քանին հետագային տիրացած են Լիբանանի ախոյեանութեան:
Տարբեր «Հայաստան» մըն էր Ճերմակ տուներու շրջանը: Հոն եւս բնակիչները ամբողջութեամբ հայեր էին: Թէ ինչո՛ւ այդ թաղամասը «Ճերմակ տուներ» անունով ճանչցուած էր, այդ մասին նոյնիսկ չէինք մտածած: Շատ հաւանաբար, սկզբնական շրջանին, բոլոր տուները ճերմակ ներկուած ըլլալու էին, յար եւ նման` Միացեալ Նահանգներու նախագահական ապարանքին, The White House.
Քարմ Զէյթուն շրջանը համեմատաբար աւելի ընդարձակ թաղամաս մըն է եւ հայկականացած անունով կը կոչուի Հայաշէն:
Օժտուած է հայկական եկեղեցիով, դպրոցով ու ակումբով եւ տուած է շատ մը նշանաւոր դէմքեր:
Մեր Պուրճ Համուտ փոխադրուած տարիներուն անիկա տակաւին գիւղաքաղաքի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր: Կը հանդիպէինք կանաչեղէն ծախող իշապաններու, փերեզակներու, ինչպէս նաեւ` մունետիկի մը, որ ժողովուրդին իր «ծանուցումները» կը յայտարարէր… թրքերէն լեզուով: Լիբանանի` այդ փոքրիկ «Կիլիկիոյ» մէջ, արաբերէն լեզուին շատ քիչ կը հանդիպէինք: Փոխարէնը` հայերէն եւ թրքերէն խօսակցութիւններ կը հասնէին մեր ականջներուն:
Պուրճ Համուտը Պէյրութ քաղաքէն կը բաժնուի գրեթէ միշտ ցամքած գետով մը` Նահր Պէյրութ, որ ձմեռուան անձրեւներու առատ շրջանին միայն գետի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր, սակայն անմիջապէս որ անձրեւները նուազէին, գարշահոտութիւն բուրող վայր մըն էր Նահարի գետը:
Մանկութեանս տարիներուն ինծի նման շատերու համար Պուրճ Համուտը ճանչցուած էր Նահար անունով:
«Կիլիկիոյ» մէջ թրքախօսութիւնը բնական երեւոյթ էր այդ տարիներուն, սակայն թաղամասերը, բոլորը անխտիր, հայկական անուններով ճանչցուած են, մինչեւ իսկ շարժապատկերներու սրահներէն շատերը հայկական անուններ կը կրէին` Արաքս, Սեւան, Քնար, Գերմանիկ:
«Հայաստան»-ի մէջ հազուադէպ էր թրքախօսութիւնը, սակայն քանի մը թաղամասեր կը կրէին թրքերէն անուններ, ինչպէս` Սեփեթ տուրմազ եւ Ղըրմըզը ղազըխ, որոնց իմաստը չէի գիտեր: Ծնողքս հայախօս էին: Պուրճ Համուտ փոխադրուելէն ետքն էր, որ որոշ չափով «զարգացուցի» թրքագիտութիւնս: Սկսած էի հասկնալ, սակայն մինչեւ օրս բնաւ չեմ գործածած ցեղասպան ազգի լեզուն:
«Քանի լեզու որ գիտես, այդքան մարդ ես», կ՛ըսեն շատեր:
Կը նախընտրեմ նուազ «մարդ» ըլլալ եւ չգործածել այդ անճոռնի լեզուն:
Պուրճ Համուտի մայր ճամբուն ամենամօտն էր Մարաշ թաղամասը, եւ այդ մէկը պատճառ դարձաւ, որ մնացեալ թաղամասերէն աւելի շուտ յառաջդիմէ:
Կողք կողքի, կօշկակարի փոքրիկ արհեստանոցներով լեցուն, Նոր Մարաշ բոլորովին տարբեր էր միւսներէն: Հայ արհեստաւորներու մուրճերուն համաչափ զարկը միալար երաժշտական մեղեդիի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր: Մուրճերու իւրաքանչիւր հարուածին կարծես որպէս ընկերակցութիւն` թրքերէն, հայերէն, երբեմն ալ արաբերէն երգի մը մէկ հատուածը կը լսուէր, որ յանկարծ կ՛ընդհատուէր, երբ փողոցէն գեղեցկադէմ երիտասարդ օրիորդ մը անցնէր, մուրճի զարկերն ու երաժշտական յանգերը կը փոխարինուէին «փաղաքշական» խօսքերով` հանդէպ այդ անցորդին, որ շիկնելով` կը դիմէր փողոցին հակառակ կողմը, եւ այս անգամ այդ կողմի մուրճերու հարուածները կանգ կ՛առնէին մինչեւ օրիորդին հեռանալը:
Աւելի ուշ Նոր Մարաշը իր Արաքս պողոտայով դարձաւ նշանաւոր շուկայ, իսկ Պուրճ Համուտի կօշկակարները` ամբողջ Լիբանանի ամենանշանաւոր կօշիկ արտադրողները:
«Մենք քիչ ենք, սակայն` կօշկակար կոչւում,
Մենք մեզ ո՛չ մէկից չենք գերադասում,
Պարզապէս դո՛ւք էլ պիտի ընդունէք,
Որ մե՛նք, միա՛յն մե՛նք կօշիկ կը կարենք»:
(Ս. Սարգիսեան)
***
Նոր Մարաշի Ժողովրդային տունը տակաւին չէր կառուցուած: Քանի մը տարի ետքն էր, որ հիմնաքարը դրուեցաւ, եւ շատ չանցած` կառուցուեցաւ իր «Սարդարապատ» ակումբով, «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» հանդիսասրահով եւ մարզադաշտով` կողքին ունենալով Լեւոն եւ Սոֆիա Յակոբեան Պուրճ Համուտի առաջին ազգային երկրորդական վարժարանը:
«Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահը տակաւին չէր ամբողջացած: Պատերը չէին ծեփուած: Նոյնիսկ բեմական լուսաւորում չունէր, սակայն այդ կիսակառոյց վիճակին մէջ իսկ տեղի կ՛ունենային ընդհանրապէս զուարճալի թատերախաղեր: «Չարշըլը Արթին աղա», «Բանաստեղծ ընտանիքը» եւ նման թատերախաղեր, որոնք ո՛չ մէկ գեղարուեստական արժէք կը ներկայացնէին, սակայն այդ տարիներուն թաղեցի կէս հայախօս, կէս թրքախօս հայերուն մէջ արթնցուցած էին հայ թատրոնի սէրը:
«Բանաստեղծ ընտանիքը» թատերախաղին մէջ կը հանդիպէինք տողերու, որոնք ներկայ գտնուող հանդիսատեսներուն կուշտ ու կուռ կը խնդացնէին:
«Հազիւ արեւը մարը մտած`
Հեռուէն յանկարծ էշ մը զռաց»:
«Ինձ մի զարներ, ամա՜ն, ա՜խ,
Վրադ ցանեմ… պղպեղ աղ»:
Կատարեալ խեղկատակութիւն կարելի է կոչել նման «բանաստեղծութիւններ»-ը, որոնք վստահաբար ազդուած էին թրքերէն անիմաստ երգերէ:
Արարներուն միջեւ դադարները յաճախ կ՛երկարէին աւելի քան կէս ժամ: Բեմի ետին կը լսուէր բեմայարդարներուն մուրճի հարուածներու ձայնը:
«Տեքոր»-ի փոփոխութիւն:
* * *
Պուրճ Համուտ արտադրած է մեծ թիւով մտաւորականներ, արուեստագէտներ, բեմադրիչներ եւ դերասաններ:
Սկզբնական շրջանին թրքերէն երաժշտութիւնը տիրապետող եղած է: Նշանտուքի, խօսքկապի եւ հարսանիքի խրախճանքները շատ յաճախ թրքերէն երգերով կը խանդավառուէին, իսկ նուագախումբերը կը բաղկանային երկու կամ երեք հոգիներէ, առաւելաբար` արեւելեան նուագարաններով:
Տարիներ ետք երաժշտական գործիքները փոխարինուեցան արեւմտեան նուագարաններով, եւ հայ տղոցմէ կազմուած նուագախումբերու եւրոպական երգերը կը լսէինք ամէնուրեք:
Լիբանանի նուագախումբերու եւ երգիչներու ջախջախիչ տոկոսը հայեր եղած են, որոնց մեծ մասը` Պուրճ Համուտի բնակիչներ: Աւելի ուշ եւրոպական երգերը փոխարինուեցան հայերէն էսդրատային երգերով: Թրքախօսութիւնը զգալիօրէն նուազած էր, թրքերէն երգերը հայ տուներէն դուրս նետուած եւ փոխարինուած էին հայերէնով: Տիսքոթէքներէ ձայնասփռուած հայերէն երգերը կը թնդացնէին Պուրճ Համուտի փողոցները:
«Կիլիկիա» դարձած էր փոքրիկ «Հայաստան» մը:
«Մենք քիչ ենք, սակայն երգիչ ենք կոչւում,
Մենք մեզ ամէնքից ենք գերադասում,
Պարզապէս դո՛ւք էլ պիտի ընդունէք,
Որ մե՛նք, միայն մե՛նք լաւ երգել գիտենք»:
(Ս. Սարգիսեան)
***
Պատերազմ է: Փողոցները ամայի: Ամէն անկիւնի վրայ կը հանդիպինք հայ զինեալներու:
Երբեմնի երաժշտութիւնը փոխարինուած է… աւերիչ ռումբերով եւ զէնքերու կրակոցներով:
Պէյրութ քաղաքը սկսած է յիշուիլ «արեւելեան» եւ «արեւմտեան» մակդիրներով:
«Արեւմտեան» Պէյրութի հայութեան մեծ տոկոսը փոխադրուած է «արեւելեան» շրջան:
Ներգաղթողներու, իսկ աւելի ուշ` արտագաղթողներու բնակարաններէն շատերը ծախուած են լիբանանցի արաբներու: Լիբանան մնացած պուրճհամուտաբնակ հայերէն շատեր փոխադրուած են Անթիլիասի եւ Ռապիէի շրջանները, եւ այդ պատճառով երբեմնի 100 տոկոս հայերով բնակուած Պուրճ Համուտի հայութեան թիւը զգալիօրէն նուազած է, սակայն ազգային հաստատութիւններէն շատերը, ինչպէս` առաջնորդարան, հայ մամուլ, փոխադրուած են Պուրճ Համուտ:
Մինչեւ օրս Պուրճ Համուտ հայութեան բաբախող սիրտն է:
Պուրճ Համուտի հայկական ազգային վարժարանները համախմբուած են մէկ յարկի տակ` Ազգային Միացեալ վարժարան:
Ներկայիս Պուրճ Համուտի հայ բնակչութեան մէջ բնական երեւոյթ դարձած է հանդիպիլ սուրիացի գաղթականներու եւ… քիւրտերու:
Կը հանդիպինք բաւական մեծ թիւով սուրիահայ գաղթականներու, որոնք ժամանակաւոր հաստատուած են Պուրճ Համուտ եւ համբերութեամբ կը սպասեն Քանատա գաղթելու իրենց օրինաւոր թուղթերուն:
* * *
Պուրճ Համուտի հայութեան թիւը նուազած է, սակայն թաղերը տակաւին կը կրեն Կիլիկիոյ քաղաքներուն անունները:
Կար նաեւ շրջան մը, որ ժամանակին ճանչցուած էր անձի մը անունով:
Մուրատ էր անունը: Պուրճ Համուտի քաղաքապետարանին դէմը իր կրպակը ունէր եւ փախստական ծխախոտ կը ծախէր: Կը գործէր սանձարձակ: Նոյնիսկ ոստիկանութիւնը չէր համարձակեր մօտենալ իրեն:
Հաւանաբար տարիներ առաջ այդ շրջանին մէջ կամուրջ մը գոյութիւն ունեցած ըլլալու է, եւ այդ շրջանը իր անունով կ՛անուանէին` «Ճըսըր Մուրատ» (Մուրատի կամուրջ):
Պուրճի հրապարակ փոխադրող փոխադրակառքերու վարորդներն ու իրենց օգնականները, որոնք աւելի ծանօթ էին արաբերէն «մաաուին» մակդիրով, բոլորը անխտիր հայեր էին: Մեծամասնութեամբ` թրքախօս, եւ իրենց բառամթերքը «հարուստ» էր հայհոյանքներով: Բնականաբար` թրքերէն հայհոյանքներ:
Երբ հասնէին Պուրճ Համուտի քաղաքապետարանի հրապարակը (այդ տարիներուն հրապարակ գոյութիւն չունէր), յաճախորդներուն բարձրաձայն կը յիշեցնէին` «Ճըսըր Մուրատ», եւ փոխադրակառքէն վար իջնողներէն քանի մը հոգին «Ճըսըր Մուրատ»-էն անցնելով` կը դիմէին Մուրատին` օրինաւոր «Ռեժի» ծխախոտներէն շատ աւելի յարմար գինով փախստական ծխախոտ գնելու:
* * *
Քաղաքի շրջանէն հայ մը այցի եկած է Պուրճ Համուտ բնակող իր բարեկամին: Ինքնաշարժը կը շարէ խանութի մը առջեւ, երբ կը պատրաստուի բարձրանալ շէնքի աստիճաններէն, խանութպանը մօտենալով` կը զգուշացնէ, որ իր խանութին առջեւ չշարէ ինքնաշարժը:
«Հոս, շարելը արգիլուած է», կ՛ըսէ թրքերէն լեզուով:
Այցելուն կը պատասխանէ:
– «Շատ կը ներէք, սակայն թրքերէն չեմ հասկնար», եւ կը խնդրէ, որ թարգմանէ հայերէնի:
Խանութպանը սաստիկ ջղայնացած (նաեւ զարմացած) շառաչիւն ապտակ մը իջեցնելով այցելուին երեսին`
«Դուն ի՞նչ տեսակ հայ ես… որ թրքերէն չես գիտեր»:
Այդպէս էր մեր սիրելի Պուրճ Համուտը:
