0
0
ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
Հայոց պատմութեան վերջին 120 տարին ուսումնասիրելու պարագային, անկարելի է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան պատմութիւնը չթերթատել: Հ.Յ.Դ.-ի պատմութիւնն ալ թերթատելու համար անկասկած անհրաժեշտ ուղեցոյց է Հ.Յ.Դ.-ի պաշտօնաթերթ “Դրօշակ“ը, քանի որ ժամանակակից պատմութեան 120 տարիները իրենց կենդանի ու հարազատ ցոլացումը գտած են այս երկարաշունչ վկայարանին մէջ, հայ յեղափոխութեան ծննդոցէն Հայաստանի պետական կեանքի ստեղծման պայքարներն ու մարտնչումները, հասնելով մինչեւ Արցախի ազատագրական պայքարը:
Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան հիմնադիրները, գիտակից` մամուլի դերին, առաջին օրէն իսկ օգտուեցան անոր ընձեռած բարիքներէն, եւ ճիշդ այդ անհրաժեշտութենէն մեկնած` Հ.Յ.Դ.-ի զինանշանին վրայ զետեղեցին գրիչը խորհրդանշող փետուրը:
Հետեւաբար, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը երբ կը հիմնուի Թիֆլիսի (Կովկաս) մէջ 1890-ին, տրամաբանական էր, որ հաղորդագրութեամբ մը աւետէր իր ծնունդը: Արդարեւ` Մանիֆեստ եւ “Թռուցիկ թերթ“ հրատարակութիւններով հիմը կը դրուի դաշնակցական առաջին թերթին, որուն կը յաջորդէր պաշտօնական օրկան` “Դրօշակ“ի լոյս ընծայումը (առաջին թիւերը հրատարակուած են Թիֆլիսի մէջ, 1891-ին Մայիսին եւ Սեպտեմբերին, Դաշնակցութեան գաղտնի տպարանէն):
“Դրօշակ“ի 3-րդ թիւը լոյս կը տեսնէ Գոնսթանցիոյ (Ռումանիա) մէջ, 1892-ին: Այնուհետեւ, թիւ 4-էն սկսեալ (1893) կը հրատարակուի Եւրոպայի ամէնէն ազատական երկրին` Զուիցերիոյ Ժընեւ քաղաքին մէջ, մինչեւ 1914, երբ ժամանակաւորապէս կը դադրի, վերահրատարակուելու համար տասնամեակ մը ետք:
1898-ին “Դրօշակ“ի խմբագրութեան շուրջ կազմաւորուած է դաշնակցութեան Արեւմտեան բիւրոն:
Այս յառաջաբանով կը հաստատենք, որ “Դրօշակ“ը, որպէս ամսաթերթ, երկրորդ անգամ վերստին հրատարակուած է 1925-1933-ին, Փարիզի մէջ, Սիմոն Վրացեանի եւ Արշակ Ջամալեանի խմբագրութեամբ: 1891 մայիսէն մինչեւ 1931 մայիս հրատարակուած է 308 թիւ “Դրօշակ“:
“Դրօշակ“ երրորդ անգամ 1969-1985-ին որպէս Հ.Յ.Դ. բիւրոյի պաշտօնաթերթ հրատարակուած է Պէյրութ` “Ազդակ շաբաթօրեակ–Դրօշակ“ անունով, խմբագիրներ ունենալով Բաբգէն Փափազեան եւ Սարգիս Զէյթլեան:
“Դրօշակ“ չորրորդ ժամանակահատուածը կը ճշդորոշուի 1986-2005 թուականները` խմբագիր Նազարէթ Պէրպէրեան: 1986 ապրիլէն` որպէս երկշաբաթաթերթ, սակայն վերջին քանի մը տարիները` որպէս եռամսեայ դրութեամբ:
Իսկ վերջին եւ հինգերորդ ժամանակահատուածը` վերահրատարակուող “Դրօշակ“ը կը սկսի հրատարակուիլ Յուլիս 2007-էն Երեւանի մէջ, ամսական դրութեամբ` գլխաւոր խմբագիր ունենալով հայրենի գրող եւ մտաւորական փրոֆ. Ռուբէն Յովսէփեանը, իսկ խմբագիր` դոկտ. փրոֆ. Կարէն Խանլարեանը:
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Բ. Ընդհանուր ժողովը (1898, Թիֆլիս) որոշած էր տանիլ քարոզչական աշխատանք արտասահմանի մէջ, եւրոպական քաղաքական շրջանակներու վրայ բարոյական ազդեցութիւն ձգելու նպատակով: Այս ծրագրի կենսագործման համար Ժընեւ կ՛երթայ Քրիստափոր Միքայէլեան, որ կը բարձրացնէ մակարդակը “Դրօշակ“ թերթին, Ակնունիի, Ահարոնեանի եւ տաղանդաւոր այլ մտաւորականներու աշխատակցութեամբ: “Դրօշակ“ը կը ստանայ նոր որակ, երբ Ակնունին կը ստորագրէ “Կովկասեան խաբրիկներ“ խորագրեալ յօդուածաշարքը, Սարգիս Մինասեանը` “Թուրքիոյ շուրջը“, Միքայէլ Վարանդեանը` պատմա-ընկերաբանական տեսութիւններ, Ղարիբը (Աւետիս Ահարոնեան) յեղափոխական պատմուածքներ, Սիամանթօ` “Հոյակապ դիւցազներգութիւն“ը եւ Քրիստափոր Միքայէլեան լոյս կ՛ընծայէ “Ամբոխային տրամաբանութիւն“ խորագրեալ իր աշխատութիւնը:
Քրիստափոր Միքայէլեան “Դրօշակ“ի համար կ՛ապահովէ նաեւ աշխատակցութիւնը օտար հայասէրներու, ինչպէս` Ժան Ժորես, Ֆրանսիս Տը Փրեսանսէ, Անաթոլ Ֆրանս, Փիեռ Քիառ եւ ուրիշներ:
Արդարեւ, ժամանակի ընթացքին Հ.Յ. Դաշնակցութեան գաղափարախօսութեան, նպատակներուն եւ իրագործումներուն բեմը կը դառնայ “Դրօշակ“ը` դրսեւորելու դաշնակցական նկարագիրը: Բարոյական ըմբռնումներուն, յեղափոխական արարքներուն, քաղաքական մտածողութեան հայելին` “Դրօշակ“ տասնամեակներ շարունակ իրերայաջորդ սերունդներու դաստիարակութեան աղբիւր պիտի հանդիսանար:
“Դրօշակ“ գոյատեւած է կարգ մը ընդհատումներով:
“Դրօշակ“ի հրատարակութիւնը, իբրեւ կուսակցութեան պաշտօնաթերթ, կը սկսի, ուրեմն, 1891 Մայիսին:
ԱՌԱՋԻՆ
ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՈՒԱԾ
Եթէ սկսինք առաջին թիւերէն ակնարկութիւն ընել, ապա անհրաժեշտ է ըսել, որ առաջին համարներէն մէկուն մէջ “Դրօշակ“ը կը նշէ, որ իր էջերուն մէջ կը պարզաբանուի Դաշնակցութեան ծրագիրը:
Իւրաքանչիւր թիւի մէջ առաւելաբար կան նամակներ եւ թղթակցութիւններ, գրեթէ բացառաբար, “Թիւրքաց Հայաստան“էն, Շապին-Գարահիսարէն, Սասունէն, Տրապիզոնէն, Վանէն, Կարինէն, Ակնէն, Բաղէշէն, Սեբաստիայէն, Երզնկայէն, Մուշէն, Տիգրանակերտէն, Ալաշկերտէն, ինչպէս նաեւ Պոլիսէն:
Այդ նամակներն ու թղթակցութիւնները թանկագին վաւերագիրներ են, անգնահատելի ատաղձ` հայ յեղափոխական եւ ազատագրական շարժման պատմութեան համար: Հոն պատմական մեծ նշանակութիւն ունեցող դէպքերը տրուած են ականատես վկայ, մասնակից անձերու կողմէ:
Թղթակցութիւնները կը ներկայացնեն Երկրի կեանքը թիւերով, վիճակագրական տուեալներով, տեղեկութիւններով, իրողութիւններով, փաստերով, յաճախ առանց մեկնաբանութեան, եւ կողմնակի խորհրդածութիւններով:
Նամակներ կան նաեւ հարեւան երկիրներէն` այդ երկիրներու հանրային կեանքին եւ յեղափոխական շարժումներուն մասին: Կան նաեւ ականատեսի եւ մասնակցողի վկայութիւններ Պանք Օթոմանի գրաւման, Խանասորի արշաւանքի եւ այլ կռիւներու մասին:
“Դրօշակ“ին նպատակասլացքը սկիզբէն ի վեր եղած է “Ժողովուրդին համար, ժողովուրդին հետ եւ ժողովուրդով“:
“Դրօշակ“ի առաջին տարիներու հաւաքածոն անգտանելի եղած է (յատկապէս առաջին երկուքը) բառին իսկական առումով: Միակ օրինակը պահուած է Հ.Յ.Դ. Փարիզի թանգարանին մէջ:
Ա. հատորը կ՛ընդգրկէ “Դրօշակ“ի հրատարակութեան առաջին տասնամեակի առաջին կիսուն (1890-1897) լրիւ հաւաքածոն, ընդամէնը` 750 մեծադիր էջ: Բ. հատորը կ՛ընդգրկէ` 1898-1901, Գ. հատորը` 1902, 1903, 1904, վերհրատարակութիւն Հ.Յ.Դ.-ի, 1984, Պէյրութ (629 էջ), եւ Դ. հատորը` 1905, 1906, 1907, նոյնպէս վերահրատարակութիւն Հ.Յ.Դ.-ի, 1986, Պէյրութ (691 էջ):
“Դրօշակ“ի թուղթի չափը (հատորներուն) 29×22 սմ., իսկ թուղթին որակը` դեղինի զարնող, ծաւալը` իւրաքանչիւր թիւ 8 էջ:
Սկսելու համար, կը կեդրոնանանք Ա. հատորին վրայ եւ անվարան կրնանք ըսել, որ շնորհալի աշխատանքով մը հաւաքածոյ կազմելով փրկուած է թանկագին գանձարանը հայ յեղափոխական եւ ազատագրական շարժման:
Ներածութեան մէջ պարզաբանուած են Դաշնակցութեան հետապնդած նպատակները եւ “Դրօշակ“ի կատարելիք դերը:
Այնուհետեւ, Ա. հատորին սկիզբը գրուած է Հ.Յ. Դաշնակցութեան Մանիֆեստը` գրուած 1890-ին, յայտնի չէ` ո՛ր ամսուն: Այդ թուականին Դաշնակցութիւնը դեռ “Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութիւն“ էր լոկ:
Մանիֆեստը հետեւեալ ձեւով կը բացատրէ այս իրողութիւնը. Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութիւնը թէեւ նոր է հանդէս գալիս իբրեւ կազմակերպութիւն, բայց նա վաղուց գործող խմբերի միութիւնն է, խմբերի՛, որոնք նոյնիսկ հայ ժողովրդի ձգտումների ծնունդն են:
Մանիֆեստէն ետք` հատորին կցուած է “Դրօշակ“ի “Թռուցիկ թերթ“ թիւ 2-ը, 1891 թուականին, կարճ ծանօթագրութեամբ. “Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը հրատարակելով այս թերթը, յայտնում է, որ մօտիկ ապագայում նա կ՛ունենայ իր օրգանը “Դրօշակ“ անունով, ուր, ի միջի այլոց, կը պարզաբանուի Դաշնակցութեան ծրագիրը“: Պատմութեան համար արձանագրենք միայն, որ “Դրօշակ“ի “Թռուցիկ թերթ“ թիւ 1-ը կորսուած է դժբախտաբար եւ այդ պատճառով ալ “Դրօշակ“ի Ա. հատորին մէջ տեղ չէ գտած:
Արդարեւ, “մօտիկ ապագային“, 1891 մայիսին, սկսաւ հրատարակուիլ “Դրօշակ“ը, իբրեւ օրկան “ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ“:
“Դրօշակ“ի բոլոր յօդուածները եւ թղթակցութիւնները, նամակները, ներքին եւ արտաքին տեսութիւնները, տեղեկագիրները, վերջապէս, ինչ որ գրուած է թերթին մէջ, հասկնալի պատճառներով անստորագիր են: Յետագային, սակայն, չենք գիտեր ո՛վ եւ ե՛րբ, կարգ մը յօդուածներու եւ թղթակցութիւններու տակ աւելցուցած է գրողին անունը: Եւ շնորհիւ այս բարեդէպ “միջամտութեան“, այսօր գիտենք այլեւս, թէ խնդրոյ առարկայ յօդուածները գրուած են Քրիստափորի, Ռոստոմի, Զաւարեանի, Յովնանի եւ Իւսուֆեանի կողմէ: Նամակները եւ թղթակցութիւնները գրած են Պետօ, Մեխակ, Դժոխք, Մուրատ, Թաթուլ եւ բազմաթիւ ուրիշներ: Յետագային թերթին իրենց աշխատակցութիւնը բերած են նաեւ Ահարոնեան, Վռամեան, Սարգիս Մինասեան, Միքայէլ Վարանդեան, Խաժակ, Սիամանթօ, Արմէն Գարօ, Հրաչ, Ակնունի եւ ուրիշներ:
Շնորհիւ վերոնշեալ նամակներուն եւ թղթակցութիւններուն, հոն կը գտնենք լրիւ տեղեկութիւններ Հայաստանի այդ օրերու կացութեան եւ այն բոլոր հարցերուն մասին, որոնք 1890-ական թուականներուն եւ անկէ ետք կը ներկայանային հայ ժողովուրդին եւ անոր արժանաւոր ղեկավարութեան:
“Դրօշակ“ի առաջին թիւերուն մէջ ընդհանրապէս կը խօսուի Օսմանեան կայսրութեան բարբարոսութեան մասին` հայապատկան հողերու վրայ տեղի ունեցած կոտորածներու մասին, ցարական Ռուսիոյ կողմէ բռնագրաւուած հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու, հերոսական կռիւներու, դաշնակցական նահատակներու մասին եւ ընդհանրապէս հայ ժողովուրդը յուզող հարցերու մասին: Բովանդակութեան խորագիրներ են` “Առաջնորդող“, “Մեր ծրագիրը“, “Այբ ու բեն“, “Րէֆորմներ“, “Թղթակցութիւններ երկրից“, “Կոտորածներ“, “Լուրեր երկրից“ եւ այլն:
Խմբագիրներ եղած են Քրիստափոր Միքայէլեան, Սիմոն Զաւարեան, Ռոստոմ (Ստեփան Զօրեան), Յոնան Դաւթեան, Միքայէլ Վարանդեան: Իսկ խմբագրական, վարչական մարմիններու անդամներ, աշխատակիցներ եղած են Սիմոն Շխեան, Գարեգին Խաժակ, Արշակ Վռամեան, Էտկար Ակնունի, Աւետիս Ահարոնեան, Սիամանթօ, Սարգիս Մինասեան, Տ. Յովհաննէսեան, Անտոն Գոշ (Անտոն Պոյաճեան, Դիւանապետ):
Հրատարակութեան վայրեր եղած են.
1.- Թիֆլիս (Վրաստան) 1891-1892
2.- Գոնսթանցիա (Ռումանիա) 1892-1893
3.- Ժընեւ (Զուիցերիա) 1893-1914
Ժընեւի մէջ “Դրօշակ“ի շէնքը գտնուած է 69 Chemin de Roseraie, երկյարկանի, ութը սենեակնոց տուն մը, գնուած 1898-ին. գինը` 22.000 ֆրանք:
Արխիւային իմաստով անհրաժեշտ է կատարել կարեւոր նկատողութիւն մը, որ պաշտօնաթերթի անունին տակ գրուած մակագրութիւնը` “Հայ Յեղափոխակ. Դաշնակցութեան օրգան“, շարունակուած է մինչեւ 1897 յունուար 20: 1897 փետրուար 8-էն սկսեալ փոխուած է այս բացատրութիւնը եւ դարձած “Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան օրգան“: Յետագային շարունակուած է այս ձեւը, իսկ վերջին երեք ժամանակահատուածներուն ալ, “ՊԱՇՏՕՆԱԹԵՐԹ ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ“, “ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՇՏՕՆԱԹԵՐԹ“, “Հ.Յ.Դ. Պաշտօնաթերթ“, այսինքն “օրգան“ը փոխարինուած է “պաշտօնաթերթ“ով:
Այստեղ տեղին է նշել, որ այս ժամանակահատուածին “Դրօշակ“ի շուրջ համախմբուած գործիչները “Դրօշակ“ի անունով կոչուած էին “դրօշակականներ“: “Դրօշակականներ“ը կապ հաստատած են եւրոպական երկիրներու քաղաքական ու հասարակական շրջանակներու հետ` յոյս ունենալով եւրոպական իշխանութիւններու միջամտութեամբ վերաբանալ եւ ապա լուծել Հայկական հարցը:
Ստորեւ կը ներկայացնենք «Դրօշակ»ի առաջին ժամանակահատուածի թիւերը.
1891-ին լոյս տեսած է «Դրօշակ»ի երկու համար։
1892-ին լոյս տեսած է մէկ թիւ, թիւ 3-ը։
1893-ին լոյս տեսած է երկու թիւ, թիւ 4 եւ 5-ը։
1894-ին լոյս տեսած է ինը թիւ, թիւ 6-14 եւ թիւ 6-ի յաւելուած։
1895-ին լոյս տեսած է 22 թիւ, թիւ 1-էն 22։ Երկու թիւ՝ միացեալ։
1896-ին լոյս տեսած է 28 թիւ, թիւ 1-էն 28։
1897-ին լոյս տեսած է 16 թիւ, թիւ 1-էն 16։
1898-ին լոյս տեսած է 11 թիւ, թիւ 1-էն 11։
1899-ին լոյս տեսած է 10 թիւ, թիւ 1-էն 10 եւ ապրիլ 15, յուլիս 15, նոյեմբեր 15 եւ դեկտեմբեր 15, ընդարձակ յաւելուածներ Վերակազմեալ Հնչակեան կուսակցութեան եւ Արփիար Արփիարեանի մասին։
1900-ին լոյս տեսած է 10 թիւ, թիւ 1-էն 10։
1901-ին լոյս տեսած է 9 թիւ, թիւ 1-էն 9։
1902-ին լոյս տեսած է 11 թիւ, թիւ 1-էն 11։
1903-ին լոյս տեսած է 10 թիւ, թիւ 1-էն 10։
1904-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։
1905-ին լոյս տեսած է 13 թիւ, թիւ 1-էն 13։
1906-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Մէկը՝ միացեալ։
1907-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը՝ միացեալ։
1908-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը՝ միացեալ։
1909-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը՝ միացեալ։
1910-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը եւ վեցը՝ միացեալ։
1911-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը եւ վեցը՝ միացեալ։
1912-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Երկուքը՝ միացեալ։
1913-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Չորսը՝ միացեալ։
1914-ին լոյս տեսած է 12 թիւ, թիւ 1-էն 12։ Չորսը՝ միացեալ։
ԵՐԿՐՈՐԴ ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՈՒԱԾ
Ինչպէս յայտնի է, “Դրօշակ“ը իր արդիւնաւէտ գործունէութիւնը ծաւալած է Հայոց Ցեղասպանութենէն եւ Հայաստանի պետականութեան խորհրդայնացումէն ետք նաեւ, իր առջեւ խնդիր դնելով տարածել Հ.Յ.Դաշնակցութեան ազատատենչ ու արդարամիտ գաղափարները, ինչպէս նաեւ կազմակերպութեան պարտքը կատարել մեր ժողովուրդի հանդէպ, բոլոր գաղթօճախներու մէջ:
1925-ին, Սիմոն Վրացեանի եւ Արշակ Ջամալեանի խմբագրութեամբ “Դրօշակ“ի վերահրատարակման առիթով հաստատագրուած է, որ Դրօշակը իբրեւ Հ.Յ.Դաշնակցութեան պաշտօնական օրկանը` բնականաբար արտայայտիչը պէտք է ըլլայ այն մտքերու եւ գործերու, որոնք կը բնորոշեն Հ.Յ.Դ.-ի ծրագիրը, կազմակերպական կանոնները, ռազմավարութիւնը եւ ընթացիկ քաղաքականութիւնը: Քաղաքական, ազգային, հասարակական եւ մշակութային կեանքի բոլոր երեւոյթները, ինչպէս Հայաստանի մէջ, նոյնպէս եւ արտասահմանի մէջ պէտք է լուսաբանուին անոր էջերու մէջ` համաձայն Հ.Յ.Դ.-ի սկզբունքներուն եւ որոշումներուն:
“Դրօշակ“ի թուղթի չափը 32×25 սմ., իսկ թուղթին որակը` դեղինի զարնող, ծաւալը` իւրաքանչիւր թիւ 32 էջ: Պատկերազարդուած` սեւ ճերակ լուսանկարներով:
Այս ժամանակահատուածին մէջն է, որ առաջին անգամ կը սկսի յիշատակուիլ եւ տօնուիլ Դաշնակցութեան “Օր“ը:
Դաշնակցութեան “Օր“ուան յիշատակման առիթով կ՛արժէ յիշատակել “Դրօշակ“ի 1926-ի Օգոստոս-Հոկտեմբեր, թիւ 8-9-ի “Արթուն եւ ամուր“ խորագրուած յօդուածը, որ գրուած է. “Դաշնակցութեան “Օր“ը պիտի դառնայ նախատօնակը հաւատամքի մը, որ ամէն բանէ առաջ, ինքն իր ուժին վստահելու, իր ճակատագիրը վարելու կորով ներշնչեց ստրկացած բազմութեան, եւ ազգային գիտակցութեան առաջնորդեց բանաւոր հօտը“: Յօդուածը կ՛աւարտի խորագրի երկու բառերը ընդգծելով. “Արթուն` ինչպէս սահմանին վրայ կեցած պահակը, ամուր` ինչպէս Արարատը, մենք մեր ճամբան պիտի երթանք այն գիտակցութեամբ, թէ Դաշնակցութեան Օրերը տօնի համար չեն, այլ քայլերգներ` “բախտաւոր օրերու“ համար“:
“Դրօշակ“ի վերահրատարակման երկրորդ ժամանակահատուածը տեւած է 8-ը տարի (1925-1933), այս ժամանակահատուածին մէջ կը զուգադիպի Հ.Յ.Դաշնակցութեան քառասնամեակը, որ այդ առիթով ալ “Դրօշակ“ կը հրատարակէ բացառիկ թիւ մը:
“Դրօշակ“ի բացառիկ թիւին մէջ կը հանդիպինք նախ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի պատգամին ուղղուած “Հ.Յ.Դ. մարմիններին եւ ընկերներին“:
Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի խօսքէն անմիջապէս ետք տեղադրուած է “Դրօշակ“ի խմբագրականը` ““Դրօշակ“ն իր դիրքի վրայ“ վերնագրով, խմբագրականը կը սկսի հետեւեալ տողերով. “Հ.Յ. Դաշնակցութեան քառասնամեակի առթիւ իր խօսքն ունի ասելու նաեւ “Դրօշակ“ը:
““Դրօշակ“ը, որ Դաշնակցութեան սերանն է հանդիսանում նրա հիմնադրութեան առաջին տարիներից սկսած:
““Դրօշակ“ը, որի մէջ ամփոփուած են Դաշնակցութեան դիւցազնապատումի ամենասրտագրաւ էջերը:
““Դրօշակ“ը, վերջապէս, որի աշխատակիցներն են եղել շատերը այն աննման հերոսներից, որոնք Դաշնակցութեան փառքն են կազմում“:
Խմբագրականը կը շարունակուի Դաշնակցութեան գաղափարախօսութեան մասին կարգ մը յիշատակումներով, կը նշուի դիւցազնական դէպքեր եւ դէմքեր ինչպէս նաեւ Դաշնակցութեան մղած պայքարը “ԿԵՆԴԱՆԻ ԳՈՐԾՈՎ“, եւ այս գործը “Դրօշակ“ը դիւրացուցած է իր յօդուածներով եւ միշտ ջանացած է մերկացնել հայ ժողովուրդի գոյութեան եւ ազատութեան դէմ նիւթուած դաւերը, հիմնաւորելով անոնց դէմ յեղափոխական պայքարը մղելու անհրաժեշտութիւնը ուսումնասիրելով նաեւ այս պայքարի պայմանները եւ այլն, ինչպէս նաեւ կը շեշտուի վերոնշեալ ՍՈՒՐԲ ԳՈՐԾԸ միշտ յառաջ տանելու “Դրօշակ“ի պարտականութիւնը եւ այլ հիմնական կէտեր:
Խմբագրականը կ՛աւարտի խիստ կարեւոր հետեւեալ հատուածով. ““Դրօշակ“ը սիրով ստանձնում է այս պարտականութիւնները, վստահ` որ մեր ձեռնհաս մտաւորականութիւնը, դաշնակցականի պատրաստակամութեամբ, իր եռանդուն աշխատակցութիւնը կը բերէ նրանց իրականացման համար:
“Դաշնակցութիւնը կոչ է անում, որ կուսակցական բոլոր մարմիններն ու ընկերները պատրաստ կենան իրենց դիրքերում:
“Դաշնակցութիւնը պէտք է պատրաստ գտնի կուսակցութեան ղեկավար միտքը “Դրօշակ“ի դիրքերում“: Խմբագրականը ստորագրուած է “ԴՐՕՇԱԿ“ գրութեամբ:
“Դրօշակ“ի երկրորդ ժամանակահատուածի յօդուածագրութեան ընդգրկած նիւթեր եղած են` Դաշնակցութեան “Օր“ուան, Խանասորի Արշաւանքի, Պանք Օթոմանի, Մայիս 28-ի, Ապրիլ 24-ի, Սփիւռքի, Հայ Դատի, ազգային կեանքի զանազան երեսներն ու երեւոյթները վերլուծող կարեւոր ու հետաքրքրական ուսումնասիրութիւններ: Այս ժամանակահատուածին զգալի է “Դրօշակ“ի ընդդիմադիր ըլլալը խորհրդային կարգերուն հանդէպ:
Բովանդակութեան բաժիններն են` “Խմբագրական“, “Մեր զոհերը“, “Թուրքիոյ շուրջ“, “Մտածումներ Հ.Յ. Դաշնակցութեան մասին“, “Թղթակցութիւններ“, “Կուսակցական կեանք“, “Հայաստանում“, “Ինտերնասիոնալ“ եւ այլն: Իսկ յօդուածագիրները` Սիմոն Վրացեան (Ս. ՎՐ.), Ն. Հանգոյց (Նիկոլ Աղբալեան), Արշակ Ջամալեան, Ռուբէն, Շաւարշ Միսաքեան, Վազգէն Շուշանեան, Գարեգին Խաժակ, Կարօ Սասունի, Վահան Նաւասարդեան, Ա. Արիսեան, Արշալոյս Աստուածատրեան, Հրանտ-Սամուէլ, Ս. Մասուրեան, Ռ. Սեւեան, Իրազեկ (Յակոբ Տէր Յակոբեան), Աշոտ-Արծրունի, Յովնան Դաւթեան, Ն. Բադալեան, Ասատուր, Զանգի, Օննիկ Մխիթարեան, Գառնիկ Գիւզալեան, Գ. Սազճեան եւ ուրիշներ:
Ստորեւ կը ներկայացնենք «Դրօշակ»ի երկրորդ ժամանակահատուածի թիւերը.
1925-ին, Յուլիսէն սկսած է, լոյս տեսած է 6 թիւ։
1926-ին, լոյս տեսած է 10 թիւ։ Վերջին չորսը՝ միացեալ։
1927-ին, լոյս տեսած է 12 թիւ։
1928-ին, լոյս տեսած է 12 թիւ։
1929-ին, լոյս տեսած է 9 թիւ։ Երեք թիւ՝ միացեալ։
1930-ին, լոյս տեսած է 11 թիւ։ Մէկը՝ միացեալ
1931-ին, լոյս տեսած է 11 թիւ։ Մէկը (11-12)՝ միացեալ՝ բացառիկ թիւ, կողքը կարմիր։
1932-1933-ին, լոյս տեսած է 10 թիւ։ Երկուքը՝ միացեալ։
ԵՐՐՈՐԴ
ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՈՒԱԾ
“Դրօշակ“ի երրորդ շրջանը “Ազդակ–Շաբաթօրեակ“ի ժամանակահատուածն է: “Ազդակ–Շաբաթօրեակ“ի անուանումը օրին կատարուած է լիբանանեան միջավայրին մէջ լոկ հրատարակչական արտօնագրի նկատումներով: Խորքին մէջ, եւ ըստ էութեան, Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ “Դրօշակ“ն էր իր գաղափարական լիցքով, շաղախով, բովանդակութեամբ եւ ուղղուածութեամբ:
Լիբանանեան պայմաններու մէջ “Դրօշակ“ը վերհրատարակուած է 1969-ին, վարիչ խմբագրութեամբ Բաբգէն Փափազեանի եւ խմբագրութեամբ Սարգիս Զէյթլեանի, որ այդ օրերուն Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի ներկայացուցիչն էր: Այս կարգավիճակով “Դրօշակ“ը հրատարակուած է մինչեւ 1985 թուական, որմէ ետք Յունաստանի մէջ լոյս ընծայուած է “Դրօշակ“ աւանդական անունով 1986 Մայիսէն յետոյ:
Հ.Յ.Դ. 21-րդ Ընդհանուր ժողովէն ետք, վարիչ խմբագիր նշանակուած է Սարգիս Զէյթլեան, մինչեւ իր անարգ առեւանգումը, 1985: Փոխ խմբագիրներն են Նազարէթ Պէրպէրեան եւ Վազգէն Էթիմեզեան:
“Ազդակ–շաբաթօրեակ“ի թուղթի չափն է 29×22 սմ., իսկ թուղթի որակը պարզ է, ճերմակ եւ ծաւալը մինչեւ 24 էջի սահմաններուն մէջ:
“Շաբաթօրեակ“ի վերահրատարակութեան առիթով հոն կը կարդանք. “Օրաթերթերը հարկադրաբար կը խմբագրուին օրը օրին եւ կը ստանան առօրեայ կեանքի հեւքն ու կշռոյթը: Կը կրեն նաեւ տեղական բնոյթ` գոհացնելու համար տեղւոյն հասարակական նեղ պահանջները: Այս շաբաթաթերթ օրգանը լոյս կը տեսնէ` դուրս գալու համար առօրեայ հեւքոտ կեանքի ճնշումներէն, փնտռելու աշխարհը ցնցող դէպքերուն եւ իրադարձութեանց մէջ հետքերը` մնայուն եւ տեւական արժէքներուն“:
Այնուհետեւ սկզբունքային հարցերը դիտարկելու ձգտումը հանդէս կու գայ “Ազդակ–շաբաթօրեակ“ի մէջ:
Հոն անգամ մը եւս կը շեշտուին, որ Դաշնակցութեան գաղափարախօսութիւնը եւ հաւատամքը ոչ մէկ ատեն տոկմաթիք, քարացած վարդապետութիւն եղած է: Շնորհիւ դաշնակցական կարգ մը մտաւորական յօդուածագիրներու եւ յատկապէս խմբագիրներ` Բաբգէն Փափազեանի եւ Սարգիս Զէյթլեանի գաղափարական լայնախոհութեան, պաշտօնաթերթին մէջ կը շեշտուի համաշխարհային, ընկերային, տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային զարգացումներուն հետ քայլ պահելու, անոնց բացուած մնալու լայնախոհութիւնը:
“Ազդակ Շաբաթօրեակ–Դրօշակ“ի հիմնական գլուխները կը բաղկանան հետեւեալ բաժիններէ.- “Խմբագրական“, “Օրուան դէպքերուն առընթեր“, “Հրապարակագրական էջեր“, “Ազգային այժմէական հարցեր“, “Գաղափարա-տեսաբանական հարցեր“, “Կազմակերպական հարցեր“, “Արձագանգներ“, “Մեր մամուլի լուսարձակին տակ“, “Օտար գրականութեան լուսարձակին տակ“, “Գրականութեան աշխարհէն“, “Պատմա-բանասիրական հարցեր“, “Հայրենիք-Սփիւռք յարաբերութիւններ“, “Խորհրդային հարցեր“, “Ընկերա-մշակութային հարցեր“, “Ընկերային հարցեր“, “Ընկերային քաղաքականութիւն“, “Այժմէական հարցեր“, “Հայկական այլախոհութիւն“, “Ազգային ազատագրական շարժումներ“, “Նիւթեր հայ յեղափոխական պատմութեան“, “Անդրադարձում` յեղափոխական դրուագներու“, “Անձինք նուիրեալք“, “Միջազգային քաղաքական կեանք“, “Այլախոհական շարժումներ“, “Օրուան մտածումը“ եւ այլն:
Թերթին մնայուն յօդուածագիրներն են Էտիկ Յովհաննէսեան, Սարգիս Զէյթլեան (Ս. Կ. եւ Ս. Կալեան), Մուշեղ Իշխան, Բաբգէն Փափազեան, Լեւոն Մկրտչեան, Հրաչ Տասնապետեան, Յարութիւն Պէրպէրեան, Պօղոս Սնապեան, Կարօ Յովհաննէսեան (Կ. Յ.), Վաչէ Բրուտեան (Վ. Բ.), Վազգէն Էթիմէզեան (Վ. Է.), Վարազդատ, Ն. Դիմաքսեան, Ալեքսան Մնակեան, Գրիգոր Աչըգեան, Սարգիս Կիրակոսեան (Ս. Կիրակ), Յ. Քիւրքճեան (Յարութիւն), Անտրէ Ամուրեան, Կարօ Արմէնեան, Պարոյր, Նազարէթ Պէրպէրեան (Խաժակ), Յակոբ Պալեան եւ ուրիշներ:
“Ազդակ Շաբաթօրեակ–Դրօշակ“ի ժամանակահատուածը գաղափարաբանութեան եւ գաղափարախօսական նիւթերէ զատ կ՛ընդգծուի ալ աւելի, որպէս ընդդիմադիր մամուլ խորհրդային կարգերու ընդհանրապէս եւ Խորհրդային Հայաստանի իշխանութիւններու նկատմամբ յատկապէս: Թէեւ կը շարունակուի “Դրօշակ“ի անցեալ ժամանակահատուածի ուղեգիծը, բայց հոս ալ աւելի սուր գրիչներ ընթացք կ՛առնեն զսպելու խորհրդային կեդրոնացեալ կարգերու կողմէ յոխորտանքներն ու խեղաթիւրուած ստյօդ տեղեկանքները Դաշնակցութեան եւ դաշնակցականներու հասցէին:
ՉՈՐՐՈՐԴ ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՈՒԱԾ
“Դրօշակ“ի չորրորդ ժամանակահատուածը կը սկսի 1986-ին եւ վերջ կը գտնէ 2005-ին: Այս հանգրուանին Հ.Յ.Դ. կեդրոնական պաշտօնաթերթին խմբագրութեան պաշտօնը կը վարէ Նազարէթ Պէրպէրեանը:
“Դրօշակ“ի թուղթի չափը 27×20.5 սմ. է, իսկ թուղթի որակը` ճերմակ փայլունի զարնող, ծաւալը երբեմն 42, երբեմն 50 կամ 74 էջով:
1986 թուականին դարձեալ վերահրատարակուող “Դրօշակ“ի մէջ գաղափարականութեան սկզբունքի կիրառման հաւաստիքը հանդէս կու գայ հետեւեալ տողերով. “Գաղափարական ամբողջ ժառանգութիւն մը վերանորոգելու դաշնակցական յանդգնութիւնը թափ կու տայ մեր աշխատանքին` իբրեւ ներշնչման անխառն ու վարար աղբիւր“:
“Դրօշակ“ի չորրորդ վերահրատարակման մէջ կ՛իյնայ յատկապէս Հայաստանի Հանրապետութեան վերանկախացման եւ վերիվայրումներու հանգրուանը, ի մասնաւորի Տէր Պետրոսեանական իշխանութիւններու հակադաշնակցական բուռն արշաւը:
Այսպէս, 1992 Յունիս 29-ին Երեւանի մէջ գումարուած Հ.Յ.Դ. 25-րդ Ընդհանուր ժողովը կը խափանուէր Լեւոն Տէր Պետրոսեանի Դաշնակցութիւնը բացէ ի բաց հալածելու կեցուածքով: Նոյն տարուան Հոկտեմբերին Ընդհանուր ժողովը իր աշխատանքները կը շարունակէր Փարիզի մէջ:
Այդ օրերուն Դաշնակցութեան պաշտօնաթերթը ընդհանրապէս կ՛ընդգծէր “Մէկ ազգ, մէկ հայրենիք“ գաղափարաբանութեան կիրառումը, անկախութիւնը Հայաստանի ճգնաժամային վիճակին համար քաւութեան նոխազ դարձնող մտայնութեան դէմ քարոզչութեան զօրացումը, մեր աւանդական պահանջատիրութեան` Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի տեսլականով յստակօրէն արտայայտուելու, եւ հայ մարդուն իր երկրին մէջ ինքնիշխան ապրելու իրաւունքը: Ու դեռ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման ու հատուցման արծարծումը: Միաժամանակ Հ.Յ.Դ. ծրագրի եւ քաղաքական ուղեգիծի ընկերային եւ ազգամշակութային սկզբունքային մտածողութիւնը: Մէկ խօսքով` դաշնակցական ընկերվարական հասկացողութիւնները գիտագաղափարական հիմնաւորմամբ պարզաբանելով, անոր գաղափարախօսական, համամարդկային ու միաժամանակ մեր ազգային իրականութիւնը հայ ժողովուրդին ներշնչելու անհրաժեշտութիւնը:
Անշուշտ, միաժամանակ չմոռնալ նոյն ժամանակահատուածին Արցախի ազատագրական պայքարի ամբողջ իրադարձութիւնները, որոնք մեզի ներկայացուած են, ինչպէս նաեւ պաշտօնաթերթի վերջին էջերուն մէջ զետեղուած արցախեան գոյապայքարին նահատակ ազատամարտիկներուն կենսագրականներն ու մտածումները:
Այս ժամանակահատուածին բովանդակութեան բաժիններն են.- “Խմբագրական“, “Մեր ուղին“, “Հ.Հ.Շ.ական խարխափումներու դէմ“, “Հ.Հ.Շ.ական ելոյթներ“, “Դաշնակցութեան հետ“, “Մեր ընդդիմախօսները եւ մենք“, “Հայաստանի նախագահական ընտրութիւնները“, “Հայաստան եւ խորհրդային քաղաքականութիւնը“, “Փաստաթուղթ“, “Թղթածրար“, “Հայաստանի անկախութեան հետ“, “Փաստագրութիւն“, “Ազգային մտահոգութիւններ“, “Երիտասարդական ձայներ“, “Գաղափարական հարցեր“, “Արցախեան պահանջատիրութիւն“, “Հայրենական հոգեր“, “Դրօշակի գրադարան“, “Անդրադարձ“, “Անձինք նուիրեալք“, “Քաղաքական տեսութիւն“, “Թուրքիոյ շուրջ“, “Դաշնակցականի մտքեր“, “Յուշեր“, “Այբուբեն“, “Մեր հարցազրոյցները“, “Կազմակերպական հարցեր“, “Դէպի երկիր“ եւ այլն:
Վերոնշեալ բաժիններուն մէջ յօդուածներ ստորագրած են հայրենիքէն եւ սփիւռքէն մտաւորականներ Էտիկ Յովհաննէսեան, Հրայր Մարուխեան, Բաբգէն Փափազեան, դոկտ. Բաղդիկ Մինասեան, Լեւոն Շիրինեան, Նազարէթ Պէրպէրեան, Գէորգ Պէլեան, Արա Խանճեան, Հրաչ Տասնապետեան, Արտաշէս Շահբազեան, Ռուբինա Փիրումեան, Սօս Սարգիսեան, Ռուբէն Յովսէփեան, Ա. Գ., Սիւզան Խարտալեան, Վահէ Օշական, Ժիրայր Ղարիպեան, Խաժակ Տէր Գրիգորեան, Իգոր Մուրատեան, Խաչիկ Տէր Ղուկասեան, Ժաննա Գալստեան, Աբօ Պօղիկեան, Ծովակ Աւագեան, Վարանդ Փափազեան, Արամ Սարգսեան, Սեդօ Պոյաճեան, Յակոբ Պալեան, Սարմէն Ղահրամանեան, Վաչէ Բրուտեան, Զօրայր Խալափեան, Վրէժ-Արմէն Արթինեան, Յարութիւն Քիւրքճեան, Սարգիս Կիրակոսեան, Սէյրան Բաղդասարեան, Միհրան Քիւրտօղլեան, Հրայր Կարապետեան եւ ուրիշներ:
Միւս կողմէ, “Դրօշակ“ի կարգ մը թիւերուն կցուած են ֆրանսերէն նաեւ ազգային-կուսակցական-գաղափարական ու գաղափարախօսական նիւթերու շուրջ յօդուածներ:
“Դրօշակ“ի այս ժամանակահատուածին վերջին քանի մը տարիները` 2002, 2003, 2004, 2005 հրապարակուած են եռամսեայ դրութեամբ գիրքի տեսքով, եւ ամէն մէկ թիւ առանձին խորագիրով կը յատկանշուի, սակայն անմիջապէս յիշեցնենք նոյն այս խորագիրը առնուած է մէջի յօդուածներէն մէկու մը վերնագրէն, օրինակ` “Պետութեան հզօրացման հաստատակամութեամբ“, “Ճշմարտութեան պահը“, “Անկախ Հայաստանը եւ Դաշնակցութեան անելիքը“ եւ այլն:
“Դրօշակ“ի այս գիրքերուն չափը եղած է 23×16.5 սմ., իսկ թուղթին որակը` ճերմակ, ծաւալը` 152 էջ:
Եռամսեայ այս թիւերուն բովանդակութեան գլխաւոր վերնագիրներ են` “Դաշնակցական բեմ“, “Հայ Դատ“, “Պատմութեան հետ“, “Արխիւային“, “Ազգային հոգեր“, “Գաղափարաբանութիւն“, “Տարածաշրջան“, “Տնտեսութիւն“, “Փաստագրութիւն“ եւ այլն: Իսկ յօդուածագիրներն են` Լեւոն Մելիք-Շահնազարեան, Արտակ Մաղալեան, Էդուարդ Յարութիւնեան, Մկրտիչ Մկրտիչեան, Վահան Յովհաննէսեան, Սամուէլ Էվոյեան, Նազարէթ Պէրպէրեան, Հայկ Դեմոյեան, Գագիկ Սողոմոնեան, Թամար Վարդանեան, Վլադիմիր Մանասեան, Ջուլիետա Յովհաննէսեան, Աւօ Գաթրճեան եւ ուրիշներ:
Չորրորդ ժամանակահատուածին մէջ կարեւոր է ընդգծել երկու հիմնական կէտ.
ա.- Թէեւ “Դրօշակ“ի շուրջ հաւաքուած կը տեսնենք դաշնակցական եւ հայրենի շատ մը մտաւորականներ, նոյնիսկ երբեմն կարդացած ենք խմբագրական կազմի մասին, սակայն թերթը կը զատորոշուի իր մէկ խմբագիրով` Նազարէթ Պէրպէրեանով:
բ. Անցեալ շրջանէն եկած գաղափարական շատ խոր գրութիւնները սփիւռքեան գրիչներէ, կը վերափոխուին հայրենի մտաւորականութեան հակակշռին տակ եւ հոս երեւան կու գան մասնագիտացած եւ գիտական բնոյթ ունեցող յօդուածներ:
Բնականաբար այս ժամանակահատուածը, որպէս բարձր մակարդակով ժառանգ, առնուած սփիւռքեան եւ յատկապէս լիբանանահայ մտաւորական գրիչներէ, կը հասնի իր գագաթնակէտին եւ դաշնակցական ամէն միջավայրի մէջ կը փնտռուի “Դրօշակ“ը, մանաւանդ այսօրուան հետ համեմատած` դաշնակցական մամուլի ուշադրութեան կ՛արժանանայ, այն իմաստով, որ աւելի արտատպումներ կը կատարուին դաշնակցական մամուլի մէջ: Կ՛արժէ յիշել նաեւ լեզուի գործածութեան բարձր մակարդակը, թէեւ հայրենի մտաւորականութեան հետ միասին կը բազմանայ գործածութիւնը ռուսերէն բառերուն, ինչպէս էր պարագան առաջին եւ երկրորդ ժամանակահատուածներուն:
ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ
ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՈՒԱԾԻ ՍԿԻԶԲ
2007-էն վերահրատարակուող “Դրօշակ“ը բովանդակութեամբ շատ տարբեր չէ անցեալէն, բայց կազմի ու էջերու ձեւակերպման իմաստով հոն առկայ է նորաձեւութիւնը` 21-րդ դարու արհեստագիտական կարելիութիւններով. օրինակ` չափը A4 թուղթ է, ծաւալը մինչեւ 50 էջի սահմանները, թուղթին որակը բարձր: Թերթը կը հրատարակուի Երեւան եւ կը ցրուի ամբողջ աշխարհ, ուր կայ հայ համայնք ու դաշնակցական կառոյց:
Այս շրջանի “Դրօշակ“ի գլխաւոր խմբագիրն է հայրենի գրող եւ մտաւորական փրոֆ. Ռուբէն Յովսէփեան, իսկ խմբագիր` դոկտ. փրոֆ. Կարէն Խանլարեան:
Առաջին թիւին` “Վերահրատարակուող “Դրօշակը“ խորագրեալ խմբագրականին մէջ կը կարդանք, որ թերթին նոր խմբագրակազմին համար անվիճելի արժէքներ կը մնան Քրիստափոր Միքայէլեանէն, Միքայէլ Վարանդեանէն, Սիմոն Վրացեանէն, Սարգիս Զէյթլեանէն, Բաբգէն Փափազեանէն ժառանգուած եւ Նազարէթ Պէրպէրեանի խմբագրած “Դրօշակ“ին փոխանցուած հետեւեալ անտարակուսելի կեցուածքն ու սկզբունքները.
“- “Դրօշակ“ը, ինչպէս միշտ, պիտի հանդիսանայ Հ.Յ.Դաշնակցութեան հայեացքներուն եւ գաղափարախօսութեան թարգմանը եւ տարածողը:
“- “Դրօշակ“ը, հայ ազգային-պետական, քաղաքական-տնտեսական եւ ընկերային-մշակութային բովանդակ շահերու պաշտպանութեան դիրքերէն եւ ՀՅԴ արժէքային համակարգէն մեկնելով, պիտի մեկնաբանէ համաշխարհային ու շրջանային անցուդարձերը, հայութեան եւ Հայ Դատին վերաբերող խնդիրները, Հայաստանի ու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւններուն եւ մեր կորուսեալ Հայրենիքին առնչուող հիմնահարցերը:
“- “Դրօշակ“ը, վերոնշեալ շահերու, պաշտպանութեան դիրքերէն մեկնելով, պիտի քննարկէ Հայաստանի ու հայութեան կեանքի նաեւ յոռի եւ բացասական երեսները` ապազգային քաղաքական ընթացքները, արտատնտեսական եւ ստուերային աղետաբեր կացութաձեւերը, փտածութիւնը եւ խմբակային սանձարձակութիւնները, ճեղքուած եւ բեւեռացած հասարակութեան ընկերային յարաբերութիւնները, անյարիր եւ այլասերիչ մշակութային երեւոյթները:
“- “Դրօշակ“ը պիտի արծարծէ այս բոլորը` մնայուն կերպով ուղենիշ ունենալով ժամանակի ոգին եւ յառաջխաղացքը, յստակ տարբերակելով միջազգային արժէքները աշխարհաքաղաքացիական ըմբռնումներէն, համամարդկային նուաճումները` համաշխարհայնացումի հրամցումներէն“:
21-րդ դարու` “Դրօշակ“ի հինգերորդ ժամանակահատուածի թիւերուն մէջ զգալի է, որ անոր ուշադրութիւնը սեւեռած է մեր ազգն ու պետականութիւնը յուզող կարեւորագոյն հարցերուն վրայ: Հոն ստեղծուած է հասարակական ու քաղաքական մտքի խմորման այն դաշտը, որ հնարաւոր է գտնել մեզի անհրաժեշտ հարցերու լուծումները:
Պաշտօնաթերթին շուրջ համախմբուած են ոչ դաշնակցական յօդուածագիրներ եւս, ինչպէս 29 Նոյեմբեր 2007-ին “Դրօշակ“ի գլխաւոր խմբագիր Ռուբէն Յովսէփեան պիտի ըսէր. ““Դրօշակ“ի դռները բաց են բոլորի առջեւ, ան Հ.Յ.Դ.¬ի պաշտօնաթերթն է, բայց բոլորինն է“: Ահաւասիկ, տարիներու բերած փորձառութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթը ըլլայ այսքան շրջահայեաց եւ մասնագիտացած ու գիտական մակարդակի յօդուածներով ուշադրութիւնը գրաւէ ոչ միայն գաղափարակիցին, այլ մանաւանդ գիտական շրջանակին:
2007-ին վերահրատարակութեան սկսած “Դրօշակ“ի նոր ժամանակահատուածի բաժինները եթէ նշելու ըլլանք, հոն պիտի կարդանք հետեւեալները. “Խմբագրական“, “Խմբագրի անկիւն“, “Հարցազրոյց“, “Տեսակէտ“, “Մեր երախտաւորները“, “Նիւթեր թուրք պատմաբանների համար“, “Դրօշակը 100 տարի առաջ“, “Մի երգի պատմութիւն“, “Տեսական“, “Տարածաշրջան“, “Պատկերասրահ“, “Միջազգային իրաւունք“, “Խորհրդարանական կեանք“, “Տեղեկանք“, “Համաշխարհայնացում“, “Դաշնակցական բեմ“, “Թերթելով “Դրօշակ“ի էջերը“, “Նոր գիրքեր“, “Ժողովրդագրութիւն“, “Պատմութեան սրբագրում“, “Նամականի“, “Հնադարեան“, “Միջազգային կեանք“, “Սոցիալ-տնտեսական“, “Պատմա-մշակութային“, “Իմացաբանական“, “Համագործակցութիւն“, “Հայեացք ներսից“, “Մտաւորականի անկիւն“, “Լ.Ղ.Հ. հիմնախնդիր“, “Հ.Հ. բանակ“, “Արձագանգ“, “Յիշատակ“ եւ այլն:
Յօդուածագիրներն են` Լեւոն Շիրինեան, Կարէն Խանլարեան, Ռուբէն Յովսէփեան, Հայկազուն Ալվրցեան, Արա Նռանեան, Սիւզան Խարտալեան, Վահէ Սարգսեան, Կարէն Վերանեան, Արմինէ Ամիրեան, Համլետ Գէորգեան, Յովհաննէս Զատիկեան, Արա Պապեան, Աննա Առաքելեան, Մանուէլ Մկրտչեան, Ար. Ս. Եղիազարեան, Աբրահամեան Հ.Բ., Ժիլպերթ Մուշկանբարեան, Ֆելիքս Մելոյեան, Լիւտվիկ Խաչատրեան, Հայկարամ Նահապետեան, Վահագն Յակոբեան, Աւօ Գաթրճեան եւ ուրիշներ:
“Դրօշակ“ի էջերուն, ինչպէս միշտ, այս հանգրուանին եւս ուշագրաւ է “Դաշնակցական բեմ“ը, ուր կ՛արծարծուին կուսակցական խնդիրներ, մտահոգութիւններ` կապուած ազգային եւ պետական իրականութեան հետ: Կայ յատուկ էջ` մեր ազգային եւ կուսակցական դէմքերու մասին:
“Դրօշակ“ը կ՛անդրադառնայ աշխարհատարած Հայ Դատի յանձնախումբերու եւ գրասենեակներու գործունէութեան, ինչպէս նաեւ` Հայ Դատի կապուած վերջին իրադարձութիւններուն:
“Դրօշակ“ի նոր շրջանի թիւերուն մէջ կայ նորարարութիւն մը, որ ““Դրօշակ“ի պատկերասրահ“ բաժինն է, զանազան արուեստագէտներու գեղանկարներու նմուշներով: Այստեղ անմիջապէս կ՛արժէ յիշել, որ անցեալի ժամանակահատուածներէն կը զատորոշուի նաեւ պատկերազարդ ու գունաւոր էջերով (թէեւ նախօրօք եղած են հատուկենտ նկարներ` սեւ ճերակ):
1891-էն 2011, “Դրօշակ“ իր 120-ամեայ երթով լուսարձակի տակ առած է հետեւեալ հիմնական նիւթերը` հայ ժողովուրդի ազատութեան ու անկախութեան գերխնդիրը, Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչումն ու հատուցումը, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան կարեւորագոյն կոչերն ու յայտարարութիւնները (ներառեալ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամներու արտասանած խօսքերը), նաեւ Հ.Յ.Դ. ընդհանուր ժողովներու նիւթերը, մեկնաբանուած են կուսակցութեան քաղաքականութիւնը Հայ Դատի եւ հայ կեանքը յուզող այլեւայլ հարցերը: Հայաստանի, Արցախի, Ջաւախքի, Նախիջեւանի եւ հայկական գաղթավայրերու ներքին կեանքը, քաղաքականութեան, ընկերա-տնտեսական, մշակութային խնդիրները, Արցախի ազատագրական շարժումը, Բ. ընկերվար միջազգայնականի գործունէութիւնը:
Միւս կողմէ թերթը լայնօրէն կը լուսաբանէ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի ներքին կեանքն ու արտաքին քաղաքականութիւնը, լուսարձակի տակ կ՛առնէ անոնց հակահայ քարոզչութիւնը, խեղաթիւրումներն ու ապատեղեկատուութիւն տարածած գործընթացը:
Վերջապէս, արժէքաւոր արխիւային նիւթեր եւ ուսումնասիրութիւններ տպագրուած են հոն, եւ մեզի ցոյց կու տան մտաւորականի ներկայութեան անհրաժեշտութիւնն ու կարողականութիւնը:
“Դրօշակ“ի ընթերցումով, 120 տարիները ժապաւէնի մը պէս կը քակուին մեր աչքերուն առջեւ` վերապրեցնելով յաւէտ պաշտելի հերոսներու, մտաւորականներու, գործիչներու ընտրանին:
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան պաշտօնաթերթ “Դրօշակ“ի հիմնադրութեան 120-ամեակին առիթով ու մանաւանդ անոր յաջողութեան համար, անկասկած, բոլորին պարտաւորութիւնն ու պարտականութիւնն է առաջին հերթին գնահատել 1891-էն մինչեւ մեր օրերու բոլոր խմբագիրները անխտիր, քանի որ այս յաջողութեան իսկական բանալին անոնք են, ապա այն բոլոր նուիրեալները, որոնք գաղափարի սիրոյն, նիւթական ոչ մէկ ակնկալութեամբ, ծաւալեցին գաղափարական միտքը եւ իրենց գրիչը շարժեցին դժուարին պայմաններու մէջ:
“Դրօշակ“ը համահայկական մամուլի մեծ ընտանիքին մէջ ներկայութիւն է եւ իր կարեւոր ներդրումը ունի հայ ժողովուրդի համազգային իտէալներու տարածման եւ Հայ Դատի հետապնդման աշխատանքներուն, մասնաւորաբար Հայաստանի անկախ պետականութեան ամրակայման գործընթացին մէջ:
Իբրեւ հասարակական կարծիք ձեւաւորող գլխաւոր միջոց, “Դրօշակ“ը միշտ դիմագրաւած է իր որակը նախանձախնդրօրէն նորոգելու եւ դիմագիծը հպարտօրէն պահպանելու հարցը: “Դրօշակ“ը հայ ժողովուրդին ծառայեց, հայ ժողովուրդին կը ծառայէ եւ հայ ժողովուրդին պիտի ծառայէ:
Ուսումնասիրական այս համեստ աշխատանքին մէջ “Դրօշակ“ի մասին, որպէս վերջաբան կ՛արժէ հիմնաւորել քանի մը կէտեր, օրինակ`
1.- Իւրաքանչիւր վերահրատարակութեան ժամանակահատուած կարելի է ճշդորոշել հետեւեալ ուղղուածութեամբ.
Առաջին ժամանակահատուածը.- “Դրօշակ“ի էջերուն մէջ կ՛արտացոլայ հողի վրայ ըլլալով եւ յեղափոխութեամբ ազատագրական զինեալ պայքարի զարթօնքի ժամանակահատուած կերտելը:
Երկրորդ ժամանակահատուածը` Դաշնակցութեան “Օր“ի յիշատակման սկիզբ, Հայաստանը խորհրդայնացուած, Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը Երկրէն տարագրուած, Դաշնակցութիւնը համայնավարութեան թիրախ դառնալուն առնչուած նիւթերու արծարծում, անշուշտ կուսակցական կեանքն ու գաղափարաբանական նիւթերու զուգահեռ:
Երրորդ ժամանակահատուածը` Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք սփիւռքի կազմաւորուածութիւնը, Հայ Դատի նոր փուլ մտնելը եւ անոր հետ առնչուող 1975-1985 տարիներու զինեալ պայքարի ժամանակահատուածը, ազգային մշակոյթի եւ լեզուի կարեւորութիւնը սփիւռքեան պայմաններու մէջ, Խ. Միութեան թշնամանքի եւ այլախոհական շարժումներն են, որ լուսարձակի տակ կ՛առնուին:
Չորրորդ ժամանակահատուածը` Խ. Միութեան փլուզում, Հայաստանի Հանրապետութեան վերանկախացում, Արցախի ազատագրական պայքար, Հայոց Համազգային Շարժման (Հ.Հ.Շ.) վերաբերմունքը Հ.Յ.Դ.-ի հանդէպ, Հայաստանի Հանրապետութեան օրուան իշանութիւններու կողմէ (Հ.Հ.Շ.)` հանրապետութեան տարածքին Դաշնակցութեան գործունէութեան կասեցումն ու դաշնակցականներու հետապնդումն ու բանտարկութիւնը, Ատրպէյճանի կողմէ եւ յատկապէս Թուրքիոյ ճնշումով միջազգային ընտանիքի կողմէ կիզակէտ հանդիսացող Լ.Ղ.Հ.-ի հիմնախնդիրը, Հայ Դատի գործընթացի վերադասաւորում:
Հինգերորդ ժամանակահատուածը` թէեւ քանի մը տարի անցած է միայն, սակայն “Դրօշակ“ի էջերուն մէջ կ՛արտացոլայ գաղափարաբանութեան, ընկերվարութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւններու գործելաոճը, Հայաստանի նախագահութեան թեկնածու դաշնակցականներու հիմնաւորումները: Միւս կողմէ, նոր փուլի մը սկիզբ` տեղեկատուական պատերազմ` պատմական ու քաղաքական խեղաթիւրումներ եւ ապատեղեկատուութեան տարածման շուրջ գիտական յօդուածներ եւ տակաւին կը շարունակուի այս ժամանակահատուածը` իրեն հետ բերելով բնականաբար նոր ուղութիւններ:
2.- “Դրօշակ“ի հիմնական նպատակն ու առաքելութիւնը սկիզբէն ի վեր եղած է ու կը մնայ հայ ժողովրդին եւ դաշնակցական շարքերուն կուսակցութեան գաղափարական եւ սկզբունքային տեսական նիւթեր հայթայթել, որուն ճամբով կը փորձուի ընդհանրապէս բարձրացնել հայ ժողովուրդի քաղաքական գիտակցութեան մակարդակը:
3.- Հ.Յ. Դաշնակցութեան ոչ-պարբերական հրատարակութիւններու շարքը ծնունդ առած է յեղափոխական-ընկերվարական հրատարակութիւններու “Դրօշակ“ մատենաշարով, որուն առաջին գրքոյկը` “Ապստամբական ոգի“ լոյս տեսած է 1894-ին: Այնուհետեւ, յաջորդաբար, հրատարակուած են հարիւրաւոր գիրքեր, անոնց մէջ նաեւ օտար լեզուով:
4.- “Դրօշակ“ի մէջ լոյս տեսած ուսումնասիրութիւններէն շատերը հետագային հրատարակուած են առանձին հատորներով (ոչ “Դրօշակ“ մատենաշարի անունով):
5.- Ամէն մէկ ժամանակահատուած մօտաւոր կերպով համապատասխանած է համաշխարհային, ազգային եւ կուսակցական տարաբնոյթ վերիվայրումներու եւ փոփոխութիւններու ժամանակահատուածներուն:
“Դրօշակ“ը 120 տարուան ընթացքին միշտ ղեկավարուած է դաշնակցական մտաւորականութեան լաւագոյն ներկայացուցիչներով:
“Դրօշակ“ 120 տարիներու ընթացքին, անկասկած, հայ մամուլի պատմութեան մէջ իր ուրոյն տեղը կը գրաւէ: Ինչպէս որ հայ մամուլի պատկերը մեր ժողովուրդի պատկերն է, այդպէս ալ “Դրօշակ“ կը ներկայանայ որպէս Դաշնակցութեան պատկեր: Թէեւ ան գոյատեւած է կարգ մը ընդհատումներով, վերանուանումներով, խմբագրակազմերու փոփոխութիւններով, տեսքով, ձեւաչափով, սակայն ոչ երբեք` գաղափարականութեամբ եւ սկզբունքայնութեան անկոտրում կեցուածքով: Բարեբախտաբար, պարբերականը բոլոր առումներով պահպանած է իր ինքնութիւնը եւ միշտ նորոգուելով բերած է նոր շունչ եւ աւիւն, միշտ անշեղ խորքով, ուղղած ու ցուցմունքներ տուած է այն մարտահրաւէրներու շուրջ, որոնք ցցուած են հայ ժողովուրդին դիմաց:
“Դրօշակ“ը, որպէս մեզ համախմբող հրատարակութիւն, մեզի կը ներկայացնէ Դաշնակցութեան գաղափարաբանական հիմքը, բաղկացած չորս հիմնական տարրերէ.
ա. Հայկականութիւն,
բ. Ընկերվարութիւն,
գ. Ժողովրդավարութիւն,
դ. Յեղափոխականութիւն:
Այստեղ մեզի կը ներկայացուի դաշնակցական ըմբռնումը իր տեսական եւ խորքային հասկացութեամբ` Հայաստանի եւ ընդհանրապէս հայ ժողովուրդի նկատմամբ:
Այսպիսով, ինչպէս անցեալին, այնպէս ալ ներկայիս մեր բոլորին ջանքերով է, որ “Դրօշակ“ը կը շարունակէ իր պատմական դերակատարութիւնը Հ.Յ. Դաշնակցութեան գաղափարական մտքի զարգացման աշխատանքին մէջ եւ կը մնայ դաշնակցական աշխարհատարած մամուլին գաղափարական ուղղութիւնը հունաւորող Հ.Յ.Դաշնակցութեան կեդրոնական պաշտօնաթերթը:
