0
0
Libra 6 Productions, Inc. կազմակերպութեան կողմէ “ՎԿԱՅԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ“ կոչուող ծրագրի իրագործման մասին, որ կը միտի հրատարակել Եղեռնի զոհերու, Եղեռնէն ազատողներու եւ անոնց գերդաստաններուն պատումները` գրի առնուած զոհերու եւ վերապրողներու յաջորդ սերունդին կողմէ: Այս առթիւ, լոյս կ՛ընծայենք հարցազրոյց մը, կատարուած Յունաստանի “Ազատ Օր“ին կողմէ, Libra-6-ի պատասխանատու Հրանդ Մարգարեանի հետ:
Հ.- Ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս սկիզբ առաւ վկայութիւնները համախմբելու եւ հատորներով հրատարակելու գաղափարը:
Պ.-Վերջին տարիներուն, քանի մը ծանօթներ, որոնք Եղեռնէն վերապրողներու զաւակներ են, որոշած էին իրենց գերդաստաններու` հօր, մօր, մեծ հօր, մեծ մօր պատմութիւնները գրի առնել` յատկապէս իրենց զաւակներուն եւ թոռներուն համար: Առիթ ունեցայ կարդալու այդ պատումները: Անդրադարձայ, որ այս պատումները ո՛չ միայն անհատական արժէք ունին, այլ մեր դատին համար մեծագոյն վաւերական արձանագրութիւններ են: Եթէ այս քանի մը հոգին գրած են իրենց գերդաստաններու մասին, արդեօք ուրիշներ ալ չկա՞ն, որոնք նման պատումեր ունին: Այդ եղաւ խթանը` ճիգ ընելու եւ փորձելու, կարելիութեան սահմաններու մէջ, հաւաքել այս խիստ կարեւոր վաւերագրութիւնները:
Ես ալ Եղեռնէն ազատած հօր եւ մօր վերջին զաւակն եմ: Հայրս, իր համագիւղացիներով ամէն գիշեր կը հաւաքուէին թղթախաղի մեր տունը: Դադարներու պահին էր, որ անոնք կը խօսէին իրենց անցած տառապանքի ճանապարհներէն: Մանուկի մը համար շատ կանուխ էր հասկնալու Եղեռնի բուն էութեան իմաստն ու խորհուրդը: Տարիներ անցան եւ հասունութեան հետ եկաւ գիտակցութիւնը` հետապնդելու անարգուած ազգի մը արդար դատը եւ անոր հետ կապուած խնդիրները: Հրապարակային դասախօսութիւններով, գրութիւններով եւ յատկապէս թատերական գործերով կեանքիս մեծ մասը տրամադրեցի բազմերես Եղեռնի տարբեր խնդիրներուն:
Եղեռնը բարդ նիւթ է: Ան` անհատական, հաւաքական, ազգային, մարդկային, համամարդկային, ընկերային, հոգեբանական եւ քաղաքական մանրամասնութիւններով բարդ եւ բազմերես խառնարան մըն է: Պիտի ՉԸԼԼԱՅ որե՛ւէ գրական երկ, պատմութեան գիրք, գեղարուսետական գործ, քաղաքական եւ ընկերային գիտաժողով, որ ներկայացնէ Եղեռնի ԲԱՐԴ ԱՄԲՈՂՋՈՒԹԻՒՆը: Անկարե՛լի է: Եղեռնը կը նմանի պատմութեան եւ գիտական այն պեղումներուն, որոնք անհատակ գանձեր կը պարունակեն: Որքան “նորութիւն“ներ դրսեւորուին, անոնց ետին նո՜ր նորութիւններ կը յայտնուին: Այդ իսկ պատճառով, ցարդ գրուած բազմաթիւ սքանչելի պատումներու եւ յուշագրութիւններու կողքին, կան բազմաթիւ պատումներ, որոնք կը սպասեն երեւան գալու: Մէկ ու կէս միլիոն “պատում“ներէն ինչ որ ալ փրկուի, մեր Դատին հետապնդման համար անկասկած դրական քայլ պիտի ըլլայ: Ահա այս մտահոգութիւններէն թելադրուած ձեռնարկեցինք այս աշխատանքին:
Հ.- Հայոց Ցեղասպանութենէն վերապրողներու յուշերը միշտ դժուար եղած է ամփոփել գիրքերու կամ երիզներու մէջ: Մինչեւ հիմա քանի՞ աշխատանքներ կան, ուր կարելի եղած է անձնական վկայութիւններ ներառնել:
Պ.- Ճիշդ է ձեր նշումը: Մինչեւ հիմա, Եղեռնէն ազատածներու յուշերը երկու հիմնական ձեւով ներկայացուած են – Առաջինը գրութիւններով եւ երկրորդը` ձայնագրութիւններով: Առաջինը, որ յուշագրութիւններ են, առհասարակ անհատական նախաձեռնութիւններ եղած են: Վերապրողներն են, որոնք պահանջը ունէին իրենց տառապանքին բաժնեկից դարձնելու մեզ` յաջորդ սերունդներուն: Մեծ է թիւը իրենց յուշերը գրի առնողներուն: Դժուար է բոլորին անունները տալ: Մահացու մեղք պիտի ըլլայ եթէ անոնցմէ ոեւէ մէկը մոռցուի: Կան նաեւ հաւաքական պատումներու գործեր: Այս մարզին մէջ, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան միաբաններէն Ներսէս վրդ. Բախտիկեանի խմբագրութեամբ` 1960ական թուականներուն` “Մատենաշար Ապրիլեան Եղեռնի“ հաւաքաշարը կարեւոր տեղ կը գրաւէ յուշագրութիւններու պահպանման մարզին մէջ: Անհատական նախաձեռնութիւններուն մէջ, Հայկազուն Եափուճեանի (1965, Պէյրութ), Վերժին Սվազլեանի, (2000, Երեւան), գործերը ընդհանուր նիւթերու հետ միասին, կարեւոր յուշագրութիւններ կը պարունակեն: Սեդա Քիլէյճեանի (1985, Պէյրութ) գործը ուղղակի վերապրողներու յուշագրութիւն է: Գրաւոր հրատարակութիւններու կողքին, կան նաեւ ձայնագրուած բանաւոր արխիւներ: Այս մարզին մէջ, յատկապէս կարեւորագոյն արժէք ունի` Զօրեան Ուսումանական կեդրոնի հաւաքածոն, ապա` Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի հաւաքածոն: Լսած եմ նաեւ, որ Հալէպի մէջ եղած են ձայնագրութիւններ:
Հ.- Ինչո՞վ պիտի տարբերի “Վկայութիւններ“ու ձեր նախաձեռնութիւնը:
Պ.- Վկայագրութիւնները հիմնուած պիտի ըլլան յուշագրութիւններու վրայ: Ընդհանուր գիծերու մէջ, կարելի է զուգահեռներ գծել` յուշագրութիւններու եւ վկայագրութիւններու միջեւ, բայց նպատակի եւ բովանդակութեանց մանրմասնութիւնները կը տարբերին:
Մեր կատարելիքը “վկայագրութիւն“ է, որուն բուն մօտեցումը հետեւեալն է.-
ա) Մեզի ղրկուած յուշագրութիւնները պիտի վերանայինք, ընտրենք պատահարները եւ ժամանակագրական շարադրութեամբ` ազգային դատական հարցի համար փաստագրական թղթապանակ պատրաստենք, այլ խօսքով` “վկայագրութիւն“:
բ) “Վկայագրութիւններ“ը զերծ պիտի ըլլայ` ազգագրական ուսումնասիրութենէ, մշակութային վեհութիւններ, սովորոյթներ, ասացուածքներ յիշելէ:
գ) “Վկայագրութիւններ“ը գեղարուեստական երկ պիտի չըլլան, այսինքն բանաստեղծութիւն, վէպ պիտի չտպենք:
դ) “Վկայագրութիւններ“ը զերծ պիտի ըլլան նաեւ ընդհանուր տեսութիւններ արծարծելէ, քաղաքական կամ այլ մեկնաբանութիւններ ներկայացնելէ:
ե) Գիրքը պիտի պարունակէ նաեւ, գրութիւններուն մէջ գործածուած բոլոր վայրերու համառօտ պատմականը, ուր յատկապէս պիտի նշուին այդ վայրին մէջ ապրած հայերու, եկեղեցիներու եւ դպրոցներու թիւերը, անցեալին եւ ներկայիս:
զ) Պիտի ցանկագրուին հայկական վայրերը` անոնց ներկայի թրքական անուանափոոխութիւններով:
է) Համառօտ ձեւով պիտի տանք օտար կազմակերպութիւններու կատարած որբահաւաքի եւ որբանոցներու գործերը:
Ուրեմն, “վկայագրութիւններ“ը պիտի պարունակեն Եղեռնի հետ անմիջականօրէն կապուած դէպքերու հում նիւթերը, շարահիւսուական կառոյցով, ինչպէս նաեւ այդ դէպքերուն հետեւանքները:
Կը յուսանք, որ հաւաքական այս վկայագրութիւնները պատկան մարմիններուն համար, իրական դէպքերու պատումով, դատապարտող փաստացի արձանագրութիւններ կ՛ըլլան: Կը խորհինք այս մօտեցումով, մեր ազգային դատի այս հանգրուանին անոր նպաստած ըլլալ:
Հ.- Ձեր ծանուցումին ընդառաջողներ եղա՞ծ են ցարդ:
Պ.-Բարեբախտաբար, այո՛: Մեծ թիւով գրութիւններ ստացած ենք հետեւեալ երկիրներէ` Ա.Մ.Ն.ի տարբեր նահանգներէն, Գանատայէն, Հարաւային Ամերիկայէն, Հայաստանէն, Լիբանանէն եւ Անգլիայէն: Կը հաւատանք, դեռ բազմաթիւ յուշագրութիւններ կան, որոնք կը սպասեն հրատարակուելու: Մեր խնդրանքն է, բոլոր անոնք, որոնք յուշեր ունին, առաքեն մեզի իրենց գրութիւնները, որովհտետեւ ժամանակը իր աւերը կը գործէ:
Հ.- Դիմումը ուղղուած է վերապրողներու ժառանգորդ` յաջորդ սերունդի զաւակներուն եւ թոռներուն, որոնք մեծերու յիշատակներու պատումներուն վրայ յենուած աշխատանք պիտի ներկայացնեն: Վաւերական ի՞նչ արժէք կը ներկայացնեն այս վկայութիւնները:
Պ.- Նոյն մտահոգութիւնը մենք ալ ունէինք: Սակայն նկատեցինք, որ` մեզի յղուած գրութիւնները երկու մակարդակի վրայ են: Մեծ մասը ուղղակի՛ անհատական արձանագրութիւններ են նոյնի՛նքն Եղեռնէն վերապրողներու կողմէ: Անոնք իրենց յուշերը գրի առած են ատենին եւ առիթը չեն ունեցած հրատարակելու: Բարեբախտաբար իրենց զաւակները եւ երբեմն ալ թոռները մասունքի պէս պահած են այս յուշագրութիւնները: Մենք, փափկանկատութեամբ, այդ բնագրերուն կրկնօրինակները կը խնդրենք միայն: Բնագրերը, որպէս յիշատակ, կ՛ուզենք որ գերդաստանը պահէ: Նոյնիսկ կը թելադրենք` որ Հայաստան պատմութեան թանգարանը ղրկեն:
Մեր ստացածներու երկրորդ մասը ազատուածներու զաւակներու պատումներն են: Այս վերջիններու պարագային, նշուած դէպքերու թուականները, վայրերը, յաջորդականութիւնը կը ստուգուի, բաղդատականը կ՛ընենք այլ պատումներու մէջ նշուած թուականներուն հետ: Կը հաւատանք, որ վերապրողներուն զաւակները իրենց ծնողաց ցաւին ուժգնութիւնը հարազատօրէն կ՛արտայայտեն: Տարօրինակօրէն դէպքերը, շատ յաճախ, այնպիսի մանրամասնութեամբ նկարագրուած են, որ կարծէք ականատես մըն է գրողը:
Հ.- Ճի՞շդ է ենթադրել թէ այս հրատարակութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի Ժամկէտով նախատեսուած է:
Պ.- Իրականութեան մէջ, ոչ: Մեր հասկացողութեամբ, Եղեռնի կարեւորութիւնը եւ ահաւորութիւնը ամեակներով չէ՛ որ պիտի ճշդուի: Եղեռնը, եղեռն էր երէ՛կ, այսօ՛ր եւ վա՛ղը: Պիտի դադրի՞նք մեր չլուծուած եւ անտեսուած Հարցը հետապնդելէ հարիւրամեակէն ետք: Ո՛չ: Այնքան ատեն, որ` թրքական կառավարութիւնը չէ ընդունած իր նախորդ կառավարութիւններէն ոճիրը, այնքան ատեն որ արդար հատուցում չէ եղած հայ ժողովուրդին, այնքան ատեն, որ` մենք կը մնանք պահանջատիրական դերի մէջ:
Կը խորհինք նաեւ, որ մենք ազգային պարտականութիւն ունինք մեզ նախորդող սերունդին նկատմամբ, որովհետեւ անոնց կեանքերը մեր ազգային հոլովոյթին մաս կը կազմեն, հայոց պատմութիւնը ձեւաւորող մասնիկներ են:
Այս բոլորը կը բխին այն գիտակցութենէն որ` ԱՄԷՆ ՀԱՅ ՆԱՀԱՏԱԿ ՄԸ ՈՒՆԻ ԻՐ ՀՈԳՒՈՅՆ ՄԷՋ: Հաւաքական այդ նահատակները անհանդարտ են եւ մեզի կը մղեն պայքարելու, յարատեւելու եւ իրականացնելու անոնց անկատար տենչերն, իղձերն ու երազները: Շնորհակալութիւն այս առիթը ընծայելուն համար: Կը յուսամ, այս լուսաբանութիւնները առիթ կ՛ընծայեն, որ ձեր եւ այլ շրջաններէ պատումները կը բազմանան:
