0
0
ՍԱՌԱ ԳՈԲՈՅԵԱՆ
Անգլերէնէ թարգմանեց`
ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ
Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Թուրքիոյ Ուզունովա փոքր գիւղին մէջ կը բնակէին քանի մը թուրք եւ քիւրտ ընտանիքներ: Մնացածները` բոլոր հայեր էին եւ հանգիստ ու խաղաղ կեանք մը կ՛ապրէին: Նման փոքր գիւղի մը բնակիչները, բոլորը անխտիր, իրարու ծանօթ էին, եւ շատեր նոյնիսկ իրարու հետ ազգականական կամ խնամիական կապեր ունէին:
Գիւղը ունէր երկու հայկական եկեղեցիներ եւ մէկ դպրոց: Ծնունդին, Զատիկին եւ աւանդական տօներուն գիւղը ամբողջութեամբ կը վերածուէր մեծ ընտանիքի մը: Անբացատրելի սէր եւ միասնականութիւն կար բոլորին միջեւ:
Տուները կառուցուած էին իրարու շատ մօտիկ: Յաճախ քանի մը ընտանիքներ միասնաբար կը բնակէին ընդարձակ տան մը մէջ, եւ իւրաքանչիւրը իրարմէ բաժնուած կ’ըլլար պատով մը: Այդ պատին վրայ կը գտնուէր փոքրիկ պատուհան մը, որուն մէջէն իրարու հետ առարկաներ կը փոխանակէին:
Ձմրան եղանակը շատ ցուրտ էր, իսկ ամառը` անտանելի տաք: Քիչ կ՛անձրեւէր: Ամրան տաք եղանակին ընտանիքը ամբողջութեամբ կը պառկէր տուներու տանիքներու վրայ` վայելելով լուսնի լոյսն ու աստղերը: Գիւղի մարդիկը իրարու հետ շատ սիրով էին եւ յաճախ իրարու կ՛այցելէին»: (Հատուած):
Մանրամասնօրէն նկարագրած է, թէ ինչպէ՛ս թուրք զինուորներ պատերազմի սկիզբի տարիներուն խուժած են իրենց գիւղը: Նախ հաւաքած են գիւղի այր մարդիկը` որպէս թրքական բանակի «զինուոր», սակայն հազիւ հեռացած գիւղէն` սպաննած ու նետած են գետը: Բոլորը անզէն ըլլալով` ինքնապաշտպանութեան հնարաւորութիւն չունէին: Քանի մը հոգի միայն կրցած է փախուստ տալ, եւ բախտով ազատուողներէն լսած էին իրենց սիրելիներուն սպաննուիլն ու դիակներուն գետը նետուիլը:
Անխղճօրէն տեղահանած են կիներն ու երեխաները: Սառա մօրաք (այսպէս կը կանչէինք զինքը) իր ընտանիքէն միակ փրկուած անձը եղած է: Բոլորը սպաննուած կամ տեղահանուած են, իսկ ինք որոշ շրջան մը մնացած է «բարի» քիւրտ ընտանիքի մը մօտ` որպէս ծառայ:
Մայրենի լեզուն սկսած է մոռնալ, սակայն տակաւին կը յիշէ իր հայ ինքնութիւնը:
Նոյն շրջանին կը սկսի հայ որբերու հաւաքը: Փախուստ տալով քիւրտ ընտանիքէն` կը յաջողի միանալ «Ամերիքըն Նիր Իսթ Ռիլիֆ Սոսայիթի»-ի որբանոցներէն մէկուն, ուր շրջապատուած հայ որբերով` կը վերատիրանայ իր մայրենի լեզուին:
«Նիր Իսթ Ռիլիֆ Սոսայիթի»-ի որբանոցներու մէջ ամերիկացի միսիոնարները իրենց կարելին ըրած են հայ որբերը պահելու համար հայ, մինչ Այնթուրայի որբանոցին մէջ ամէն ճիգ թափած են բռնի իսլամացնելու համար հայ որբուկները:
Սառա մօրաք իր գրքոյկին մէջ միշտ գովեստով ու երախտագիտութեան զգացումներով արտայայտուած է մարդասիրական այդ հաստատութեան հանդէպ:
Հատորը պատկերազարդ է, եւ նկարներէն մէկուն մէջ կը տեսնեմ մօրս նկարը, ինչ որ մտածել կու տայ, որ մայրս, իր զարմուհիին` Սառայի նման, ապրած է այդ դժոխային ոդիսականը:
Սառա, որոշ շրջան մը Անգլիա մնալէ ետք, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ գտնուող հօրեղբօրը միջոցով հաստատուած է անոր մօտ:
Մայրս եւ մօրաքոյրս նոյնպէս ունեցած են Ամերիկա գտնուող հօրեղբայր մը, որ խոստացած է երկու որբուկները բերել իր քով, սակայն անոր անակնկալ մահը պատճառ դարձած է, որ երկու քոյր մնան Լիբանան: Ճակատագրի խաղով մը, տասնամեակներ ետք, մայրս դարձեալ «բախտը ունեցաւ» գաղթելու Միացեալ Նահանգներ, ուր իր մահկանացուն կնքեց 1997-ին, բաւական յառաջացած տարիքին:
Սառա Գոբոյեանի հատորի վերջին հատուածին մէջ մանրամասնօրէն ներկայացուցած է իր երկրորդ ոդիսականը` Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ:
***
«Օր մը հօրեղբայրս մօտեցաւ ու ըսաւ.
«Սառա՛, ամիսները շատ շուտ կ՛անցնին: Ամերիկա ժամանելու տոմսակդ միակողմանի է: Չէի ուզեր, որ Անգլիա վերադառնաս: Քեզ Անգլիա վերադարձնելու նիւթական կարողութիւնը չունիմ: Քանի մը ամիս միայն կեցութեան իրաւունք ունիս, եւ վերջնական հոս մնալու միակ ձեւը ամերիկեան քաղաքացիութիւն ունեցողի մը հետ ամուսնանալդ է»:
Ամուսնանա՞լ: Ի՜նչ ահռելի գաղափար: Նախապէս այդ մասին բնաւ չէի մտածած: Սկսայ լալ: Մտածելն անգամ վախ պատճառեց ինծի:
Մինչ այդ հօրեղբայրս առաջարկեց տեսնուիլ հայ փաստաբանի մը հետ: Լեւոն Հերտեան, որ հաւանաբար կարենար յաւելեալ 6 ամսուան կեցութիւն մը ապահովել: Նախապէս ծանօթացած էի սոյն փաստաբանին մօրը եւ երկու քոյրերուն, զորս շատ կը հաւնէի: Իրենց մայրը, ի պատիւ ինծի, ճաշկերոյթ մը տուած էր եւ` փափաքած, որ իր հարսը դառնամ, սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ:
Փաստաբան Հերտեանի` կեցութեանս ժամանակամիջոցը երկարաձգելու աշխատանքին ժամանակ լուրեր տարածուած էին, որ Զաքարեանին եղբօր աղջիկը ժամանած է Անգլիայէն եւ հարսնցու է:
Այդ օրուընէ սկսեալ քանի մը փեսացուներ սկսած էին այցելել հօրեղբօրս տունը` աղջիկտեսի, նաեւ հօրեղբօրս հետ մենք կ՛այցելէինք ամուսնութեան յարմար տարիքի տղաք ունեցող քանի մը ընտանիքներու տուները: Բնաւ տեղեակ չեմ, թէ ինչպէ՛ս լուրը այսքան շուտ տարածուած էր: Ամէն կողմէ փեսացուներ կը ներկայանային հօրեղբօրս տունը: Հիւսիսային Միլուաքիէն, Ուիսքանսընէն եւ Շիքակոյէն: Ներկայացողներէն շատերը ինծի հայր մը ըլլալու տարիքը ունէին, եւ հոս էր, որ անհաճոյ խնդիրները սկսան, որովհետեւ կը մերժէի ինծի առաջարկուած ամուսնութիւնները: Հօրեղբօրս կ՛ըսէի. «Վստահաբար սխալ բան մը կայ, որ այս մարդիկը տակաւին չեն ամուսնացած»:
«Ո՛չ, Սառա՛, սխալ բան չկայ: Այս տղաքը ծնած ու հասակ առած են մեր երկրին մէջ, եւ իրենց համար շատ դժուար է ամերիկածին հայ աղջիկներու հետ ընտանիք կազմելը: Անոնց ապրելակերպը տարբեր է եւ բնաւ չի համապատասխաներ մեր կենցաղին: Անմիջապէս որ հայրենիքէն երիտասարդ աղջիկ մը ժամանէ այս քաղաքը, ամէն փեսացու իր կարելին կ՛ընէ, որպէսզի ինքը ըլլայ բախտաւոր անձը` տիրանալու նոր ժամանած օրիորդին», սակայն այս բացատրականները բան չէին փոխեր իմ մէջս: Կու լայի եւ անընդհատ կը կրկնէի. «Ամուսնութիւն չեմ ուզեր, կը նախընտրեմ Լոնտոն վերադառնալ»:
Հօրեղբայրս սաստիկ ջղայնացած` ըսաւ ինծի. «Ինքզինքդ ո՞վ կը կարծես: Երկինքէն իջած հրեշտա՞կ մը, որ կը մերժես ամուսնութեան բոլոր թեկնածուներդ: Լա՛ւ գիտցիր, քեզ ետ ուղարկելու դրամ չունիմ, եւ կը կարծե՞ս, որ ինծի համար դիւրին բան է մեկնիլդ տեսնել: Կ՛ուզես, որ անձնասպա՞ն ըլլամ»: Այս խօսքերէն շատ վախցած էի: Գիտէի, որ հօրեղբայրս ատրճանակ մը ունէր եւ, միեւնոյն ժամանակ, ես ալ իմ կարգիս չէի ուզեր բաժնուիլ հօրեղբօրմէս, որ մեր գերդաստանէն միակ ողջ մնացած անդամն էր:
Գեղադէմ երիտասարդ մը ներկայացաւ: Կը վախնայի «ոչ» ըսելու` գիտնալով, որ պիտի նեղացնեմ հօրեղբայրս: Յաջորդ կիրակի հրաւիրուած էինք անոնց տունը, ուր հաճելի հանդիպում մը ունեցայ իր ընտանիքին հետ, որոնք նմանապէս մեր երկրէն էին: Գիտէի, որ սէր գոյութիւն չունէր, սակայն մեր երկրին մէջ այդ մէկը կարեւոր չէր: Կարեւորը ծնողներուն գոհացում տալ եւ չմերժելն էր: Անոնք են, որ կ՛որոշեն` յարմա՞ր է, թէ՞ ոչ:
Յաջորդ հանդիպումին, «փիքնիք»-ի մը ընթացքին, քանի մը վայրկեան առանձին մնացի երիտասարդին հետ: Հարցումներուն պատասխանեցի կարճ ու կտրուկ: Հօրեղբայրս եւ իր կինը արդէն սկսած էին նշանտուքի պատրաստութիւններուն: Փեսացու երիտասարդէն պահանջեցին, որ յաջորդ հանդիպումին հետը բերէ ամերիկեան քաղաքացիութեան փաստաթուղթերը: Եկաւ առանց այդ թուղթերուն: Անօրէն մտած էր Ամերիկա եւ օրինաւոր կեցութեան չէր դիմած` վախնալով, որ կրնան զինք երկրէն արտաքսել:
«Սառան քեզի հետ չի կրնար ամուսնանալ,- ըսաւ հօրեղբայրս:- Ան պէտք է ամերիկեան քաղաքացիութիւն ունեցողի մը հետ ամուսնանայ, որպէսզի կարենայ մնալ այս երկրին մէջ»: Այս լսելով` այնքա՜ն հանգստացայ:
Շիքակոյէն ուրիշ մէկը ներկայացաւ, սակայն հօրեղբայրս չթոյլատրեց առանձին տեսնուիլ: Զայն առաջնորդեց սենեակ մը` հարցուփորձի: Մէկը կար, որ ինձմէ աւելի հետաքրքրուած էր անոնց խօսակցութեամբ: Այդ մէկը 10 տարեկան զարմուհիս էր` Հելէնը, որ դրան ետեւէն կը հետեւէր ներսի խօսակցութեան: Իրեն համար այս բոլորը հաճելի էին, ինծի համար` վիշտ ու ցաւ: Չէի ուզեր ամուսնանալ անծանօթ անձի մը հետ, սակայն հօրեղբօրս եւ իր կնոջ համար ան կրնար տիպար ամուսին մը ըլլալ: Պատճա՞ռը: Ամերիկայի ամենադժուար եւ անգործութեան տարիներուն ինքնաշարժ ունէր, նաեւ` սափրչատուն մը, սակայն իրեն եւս կը պակսէր ամենակարեւորը` ամերիկեան քաղաքացիութիւն:
Այս անձին հարցազրոյցի միջոցին հօրեղբօրս հայ դրացին` Կէլէնեան ընտանիքը, փափաքած էր ներկայացնել ուրիշ անձ մը, սակայն հօրեղբայրս մերժած էր երկու հոգի միաժամանակ հարցուփորձել:
Այդ կիրակի դարձեալ հայկական «փիքնիք» մը տեղի ունեցաւ, ուր բոլորս ներկայ գտնուեցանք: Տիկ. Սիրանուշ Կէլէնեանը ուզեց, որ երկուքս միասին քալենք, որպէսզի հեռուէն ցոյց տայ իրեն ծանօթ փեսացուն, որ գարեջուր եւ սոտա կը ծախէր: Կ՛ուզէի քաղաքավար գտնուիլ այդ կնոջ հետ, սակայն չէի փափաքեր ոեւէ մէկուն ծանօթանալ:
Իւրաքանչիւր անձի մասին հակասական կարծիքներ կու տային: Մէկը կը գովէր, ուրիշ մը հակառակը կը փաստէր: Տխուր եւ շուարած էի: Չէի գիտեր` ո՞րն է ճիշդը, կամ ո՞րն է սխալը:
Նոյն շրջանին հօրեղբօրս ընտանիքը նշանտուքի եւ հարսանիքի ծրագիրներ կը մշակէր: Կը մտածէին, որ պէտք է անցնիմ քանատական սահմանը այդ անձին հետ, իր քանատաբնակ եղբօրորդիին հետ կնքել կեղծ ամուսնութիւն մը, վերադառնալ Ամերիկա, որպէսզի օրինականօրէն կարենամ մնալ այս երկրին մէջ: Երկու տարի ետք «ամուսնալուծուիլ» եւ անկէ ետք իրական ամուսնութիւն մը կնքել յարմար անձի մը հետ: Բնականաբար մերժեցի եւ ըսի, որ կը նախընտրեմ վերադառնալ Անգլիա, քան թէ ընդունիլ այդ անպարկեշտ որոշումը: Հօրեղբայրս սաստիկ ջղայնացած` «կ՛ուզես, որ դրախտէն փեսացո՞ւ մը ճարեմ քեզի համար»:
Յաջորդ առաւօտ մեր հայ դրացուհին հարցուց, թէ կրնա՞ն այցելել, որպէսզի իրենց բարեկամներէն մէկը տեսնէ զիս:
«Օ քԷյ, Օ քէյ», ջղայնացած պատասխանեց հօրեղբայրս:
Նստասենեակէն զիս կանչեցին: Հնազանդեցայ: Բարեւեցի եւ նստայ անոնցմէ բաւական հեռու: Ինքն ալ ինծի նման ամչկոտ էր: Ցած ձայնով ինքնիրենս խօսեցայ: «Երբե՛ք»:
Շաբաթավերջին բոլորը գացին հայկական «փիքնիք»-ի, իսկ ես ինքզինքս բանտարկեցի սենեակիս մէջ ու մերժեցի ընկերանալ անոնց:
Վերադարձին յայտնեցին, որ Շիքակոյէն ժամանած փեսացուն անակնկալօրէն անհանգստացած էր եւ զայն փոխադրած էին հիւանդանոց, ուր անմիջապէս կուրաղիի գործողութեան մը ենթարկուած էր: Կը նշանակէ, որ քանի մը շաբաթ պէտք է հիւանդանոց մնայ: Խնդիրը ինքնաբերաբար լուծուած էր: Կը մեղքնայի մարդուկին, միեւնոյն ժամանակ հանգստացած էի: Այս մէկէն ալ ազատած էի:
Մեր դրացի Կելենեանները յայտնեցին նոր փեսացուի մը ժամանումը: Բոլորս միասին դարձեալ գացինք «փիքնիք»-ի:
Դասաւորած էին, որ երկուքս միասին քալենք եւ իրարու ծանօթանանք: Կը զգայի, որ ամէնքը զիս կը դիտէին: Անգլիայէն ժամանած հայուհիին:
Տուն վերադարձին հօրեղբօրս առաջին հարցումը եղաւ.
– Well, ի՞նչ կը մտածես:
– Չհաւնեցայ,- պատասխանս դարձեալ կատղեցուց հօրեղբայրս:
– Մարդը ո՛չ կոյր է, ո՛չ ալ կաղ: Արհեստաւոր է: Ունի իր հնակարկատի կրպակը: Հայերէն գրել-կարդալ գիտէ, եւ ամենակարեւորը` ամերիկեան քաղաքացի է: Ամերիկա մնալու պայմանաժամդ ամիսէ մը կ՛աւարտի:
Խօսելիք չունէի: Սէրը ուրկէ՞ կու գայ: Ըստ երեւոյթին, այդ մէկուն մասին մտածած չէի: Մեր հայրենիքին մէջ ինչպէ՞ս երկար տարիներ իրարու հետ կ՛ապրէին, երբ նախքան ամուսնութիւնը նոյնիսկ զիրար տեսած չէին ըլլար:
Այդ շաբթուան ընթացքին Կելենեան ընտանիքը քանի մը անգամ մեր տունը այցելեց` նոր փեսացուին մասին տեղեկութիւններ տալու: Համաշխարհային Ա. պատերազմէն առաջ Ամերիկա եկած էր 16 կամ 17 տարեկանին: Իր զարմիկներուն հետ Շիքակօ կը բնակէր: Վախը մտաւ մէջս: Այնքան երկար լացի, որ կարծեցի պիտի անհանգստանամ:
Յաջորդ կիրակի դարձեալ «փիքնիք»-ի էինք: Բաւական տարիքոտ մարդ մը սկսաւ հարցուփորձել զիս: Հօրեղբայրս մօտենալով` հարցուց այդ անձին ո՛վ ըլլալը: Գաղափար չունէի, թէ ո՛վ էր այդ անձը: «Չեմ ուզեր, որ անծանօթ մէկու մը հետ խօսիս», զգուշացուց հօրեղբայրս: Պատասխանեցի` ըսելով, որ պարզապէս ուզեցի քաղաքավար ըլլալ եւ … սկսայ լալ:
Աւելի ուշ գիտցայ, որ այդ մարդը իր զարմիկներուն գրած է, որ գան եւ տեսնեն աղջիկ մը, որուն հետ հաւանաբար կարենայ ամուսնանալ: Զարմիկները չափազանց ուրախ էին: Անոնք բոլորն ալ իրմէ աւելի տարիքոտ էին: Անոնցմէ մէկը տակաւին ամուրի էր, իսկ երկուքը` ամուսնացած, սակայն պատերազմին անոնց ընտանիքները սպաննուած էին:
«Փիքնիք»-էն ետք սոյն անձը, իր զարմիկները եւ Ռէյսին գտնուող իրենց ազգականներէն քանի մը հատը եկան մեր տունը: Քաշուեցայ ննջասենեակս, դուռը փակեցի ու լացի: Հօրեղբայրս եկաւ մօտս` խրատելու եւ համոզելու.
– Ըստ երեւոյթին, շատ շնորհքով մարդիկ են: Ընկերացիր ինծի եւ ծանօթացիր միւսներուն: Երբ Հայկ Գոբոյեանը մօտենայ քեզի, ոտքի ել եւ ձեռքդ երկարէ իրեն եւ ամէն բան կը յստականայ:
– Ո՛չ: Այդ մէկը չեմ կրնար ընել,- ըսի արցունքներս սրբելով:
– Անխելքութիւն մի՛ ըներ: Եթէ քեզ հաւնած չըլլար, իր զարմիկներուն Շիքակոյէն բերել չէր տար, որ քեզ տեսնեն:
Գացի ու երեսս լուացի: Աչքերս կարմրած էին: Մտայ նստասենեակ ու նստայ դողդողալով: Հայկ ելաւ տեղէն եւ ուղղուեցաւ դէպի ինծի: Հօրեղբօրս պատուէրը գործադրեցի: Ոտքի ելայ, ձեռքը թօթուեցի, ապա մնացեալ հիւրերուն հետ:
Զարմիկներուն մեկնելէն ետք հօրեղբայրս Հայկին ըսաւ, որ եթէ իսկապէս կը փափաքի ամուսնանալ հետս, ուրեմն իր ժամացոյցը պէտք է ձգէ իմ մօտս:
– Ժամացոյցս հետս առնելու մոռցեր եմ,- ըսաւ, ապա` դրամապանակէն հանեց 20 տոլարնոց մը ու տուաւ ինծի: Այդքան մեծ գումար բնաւ չէի տեսած: Ստացած գումարս երկարեցի հօրեղբօրս եւ անդրադարձայ, որ թնճուկը քակելու յոյս չունէի:
Հօրեղբօրս բարեկամներէն պարոն Գոսեանը հետս առանձին խօսելու առիթ մը ստեղծեց` ըսելու, որ ինք Հայկը լաւ կը ճանչնայ, լաւ բնաւորութեամբ անձ մըն է եւ յաջորդ օր բոլորս հրաւիրեց իր տունը ընթրիքի, եւ զիս նստեցուցին Հայկին քով: Իրարու հետ ոչ մէկ բառ փոխանակեցինք:
Ընթրիքէն ետք պարոն Գոսեանին դուստրը` Վիրճինիան, Հայկին եւ ինծի «ստիպեց», որ դուրս ելլենք միասին քալելու: 10 վայրկեանէն աւելի քալեցինք` առանց իսկ իրարու հետ բառ մը փոխանակելու: Մտանք պաղպաղակավաճառի մը մօտ, զիս հիւրասիրեց պաղպաղակով ու վերադարձանք տուն: Առաջին անգամն էր, որ այր մարդու մը հետ առանձին կը քալէի:
Յաջորդ օր Հայկը չերեւցաւ: Ոչ թէ կը սիրէի, այլ պարզապէս հաճելի էր իրեն հետ ըլլալ, եւ որեւէ պատճառաբանութիւն չէի գտներ մերժելու իր ամուսնութեան առաջարկը:
Յաջորդ օր դարձեալ եկաւ եւ միասին գացինք ճաշարան մը: Դարձեալ իրարու հետ ոչ մէկ բառ փոխանակեցինք:
Ընտանիքս ուրախ էր, որ ամէն ինչ դէպի լաւ սկսած էր յառաջանալ:
Հայկական սովորութիւններուն համաձայն, նշանտուքը նոյնքան կարեւոր է, որքան` ամուսնութիւնը:
Հայկը` իմ ապագայ ամուսինս, գործէն արձակուրդ առաւ եւ ժամանեց Ռէյսին, ուր մենք կը բնակէինք: Հօրեղբայրս, իր կինը, զարմուհիս` Հելէնը եւ Շամշոյեան ընտանիքը` բոլորս միասին գացինք քաղաքին կեդրոնը` ամուսնական մատանի մը գնելու: Ամերիկայի անգործութեան դժուար տարիներն էին, սակայն հօրեղբայրս ընտրեց այդ ժամանակուան ամենաարժէքաւոր մատանին: Նշանտուքի հաւաքոյթի թուականը որոշուեցաւ, հրաւիրեց իր բոլոր ընկերները, եւ պատրաստուեցաւ հայկական ճաշերով լեցուն սեղան մը, որուն մէկ մասը տրամադրուած էր քաղաքապետարանին կողմէ, ինչպէս` հաց, ալիւր եւ բրինձ:
Հայկին պարտաւորութիւնն էր նշանտուքի հագուստը, որ պատրաստուած էր հօրեղբօրս լաւ բարեկամներէն մէկուն կողմէ: Երկար թեւերով, վարդագոյն, գեղեցիկ հագուստ մը:
Այդ տարիներուն, հայ կղերականի չգոյութեան պատճառով, Շիքակոյէն Հայկին բարեկամներէն մէկուն «Հայր Մեր»-ով Հայկ մատանին անցուց մատս, իսկ կնքամայրս դաստակիս անցուց ապարանջան մը: Նշանտուքի միակ նուէրները, զորս ստացայ:
Օրը բաւական լաւ անցաւ, սակայն ուրախ չէի: Համոզուած էի, որ այլընտրանք չունէի: Ընդունած էի ամուսնութեան առաջարկը, որպէսզի հօրեղբայրս անձնասպանութիւն չփորձէ:
Նշանտուքին յաջորդ քայլը, առանց ժամանակ կորսնցնելու, ամուսնութիւնս էր, որպէսզի կարենայի 6 ամսուան յաւելեալ կեցութեան վիզա մը ապահովել: Պայմանները ամբողջացնելէ ետք տեղի ունեցաւ մեր պետական պսակը` Ռէյսինի կառավարական շէնքին մէջ: Որպէս վկայ` ներկայ էին տէր եւ տիկին Կիւլենեանները:
Հայկ պէտք էր անմիջապէս վերադառնար Միլուաքի: Դրացիները եկան շնորհաւորելու: Տեղեակ չէի, թէ ի՛նչ կ՛անցնի կը դառնայ:
– Աւելի ուշ կղերականի մը օրհնութեամբ պիտի ամուսնանա՞նք,- հարցուցի:
– Ամուսնացած ես,- վստահեցուցին: – Միտքդ փոխելու պարագային, պէտք է, որ ամուսնալուծուիք:
Հասկնալով որբանոցներու մէջ հասակ առած ըլլալս` հօրեղբօրս մօտիկ բարեկամներէն, Ռէյսինէն տէր եւ տիկին Վարդուկեանները եւ իրենց աղջիկը` Էվանժէլին, մեծ օգտակարութիւն ունեցան: Տիկին Վարդուկեանը, հակառակ օտար ըլլալուն, Ռէյսին հայկական գաղութին մեծ ներդրում ցուցաբերած էր: Հայկին, ինծի եւ քանի մը բարեկամներ հրաւիրեց իր բնակարանը:
Ճաշէն ետք նկատելի էր թուղթէ պատրաստուած հովանոց մը, որուն վրայ գրուած էր` «Սառա՛, վերցուր զիս», եւ երբ վերցուցի հովանոցը, նկատեցի բաւական մեծ թիւով փաթթուած տուփեր: Տիկին Վարդուկեանը ըսաւ, որ բանամ այդ տուփերը: Խոհանոցի մէջ ամէնօրեայ գործածուելիք ապրանքներ էին: Աւելի ուշ իմացայ, որ այդ հաւաքոյթին կու տան «Շաուըր» անունը:
Երախտագիտութիւնս յայտնեցի Վարդուկեան ամոլին:
Մինչեւ այդ օրը որեւէ տեղեկութիւն չունէի Հայկին մասին, նոյնպէս տեղեակ չէի, թէ ան, ի՛նչ կը մտածէ իմ մասիս. սակայն այդ օր արտայայտուեցաւ, որ շատ լաւ տպաւորուած էր իմ անգլերէնի տիրապետումէս եւ հպարտ էր ինձմով եւ ճիշդ որոշում կայացոուցած էր` տեղի չտալով եւ քանի մը անգամ Ռէյսին երթալ-գալով եւ հարցուփորձելով զիս:
Վերջապէս ինծի այնքան երկիւղ պատճառող եկեղեցական ամուսնութեան թուականը հասաւ: Հայկին Շիքակօ բնակող 3 զարմիկները յանձն առած էին հարսանիքին ծախսերը: Հայկական սովորութիւն է, որ հարսանիքին ծախսերը պարտաւոր է հոգալ տղուն կողմը: Կնքամայրս, որ Հայկին ազգական էր, ժամանեց Շիքակոյէն եւ զիս տարաւ վարսայարդարի մը: Առաջին անգամն էր, որ կը յաճախէի վարսայարդարի մը: Երկար, սեւ մազերս լուաց եւ պատշաճ կերպով սանտրեց: Երբ Շիքակօ հասանք, գրեթէ կէս գիշեր էր եւ արցունք չէր մնացած աչքերուս մէջ:
Փոխ առնուած ճերմակ հարսանեկան հագուստ մը հագած էի: 10 տարեկան զարմուհիս Հելէն` խանդավառ էր: Ինքն ալ հագած էր ճերմակ հագուստ մը եւ մեր «ծաղիկ թափողն» էր, սակայն ծաղիկ չկար:
Հարսանիքը տեղի ունեցաւ Հայկին զարմիկներէն մէկուն բաւական մեծ տան մէջ: Հելէնը հարսանեկան հագուստիս փէշը բռնած` կը հետեւէր ինծի ննջարանէն նստասենեակ, ուր հաւաքուած էին բաւական մեծ թիւով հիւրեր, որոնց մեծամասնութիւնը ինծի անծանօթ էր:
Հարսանիքը տեղի ունեցաւ հայ կղերականով մը, որմէ ետք ընդունելութիւնը տեղի ունեցաւ տան գետնայարկը, ուր կարելի էր գտնել տարբեր տեսակի հայկական ճաշեր, ինչպէս նաեւ` ոգելից ըմպելի եւ գարեջուր, զորս ես կ՛ատէի եւ բնաւ չէի համտեսած: Ամերիկայի անգործութեան տարիներն էին, եւ շատ քիչեր միայն նուէր բերած էին: Ընդունելութիւնը տեւեց մինչեւ կէս գիշեր:
Ի՜նչ փորձառութիւն… Ահաւասիկ ամուսնացած եմ անձի մը հետ, որուն հետ քանի մը բառ միայն փոխանակած ենք: Տեղեակ չէի, թէ ո՛ւր պիտի տանի զիս, բնակարան մը ունի՞, թէ՞ ոչ: Ֆիզիքապէս եւ հոգեպէս սպառած էի:
Հայկին ըսուած էր, որ իր հարսին հետ պէտք է առանձնանայ: Կեանքիս ամենատխուր օրը: Մեր ամուսնութեան թուականը` 28 սեպտեմբեր 1935:
Միասին քալեցինք` առանց իրարու հետ մէկ բառ իսկ փոխանակելու: Հասանք մօտակայ պանդոկ մը եւ հոն է, որ տեղեկացայ, թէ ի՛նչ կը պատահի` որպէս ամուսնացած զոյգ, եւ վախէս կը դողայի:
Պանդոկին մէջ մնացինք երկու օր, ապա վերադարձանք Հայկի զարմիկին տունը: Ուրախ էին, որ իրենց ամենակրտսեր զարմիկը` Հայկ, ամուսնացած էր ուսեալ աղջկան մը հետ: Այդ էր իրենց գլխաւոր մտածումը:
Քանի մը օր մնացինք հոն, ապա գացինք Միլուաքի: Չէի գիտեր` ո՞ւր պիտի բնակինք: Բնաւ այդ մասին չէր արտայայտուած, իսկ ես բնականաբար չէի հետաքրքրուած:
Հասանք Լինքըն պողոտայ: Բացաւ նորապսակ զոյգին բնակավայրին դուռը: Չէ՛: Ո՛չ պանդոկ էր, ո՛չ ալ տուն: Հնակարկատի արհեստանոց մըն էր` իր լման սարքերով, նաեւ` քանի մը կօշիկի ներկարարի աթոռներ: Խանութին ետեւի մասը կը գտնուէին` անկողին մը, աթոռ մը եւ շատ փոքր պատուհան մը, բնական կազէ օճախ մը, քանի մը աման, քանի մը գաւաթ եւ փոքր, շա՛տ փոքր սեղան մը, որուն վրայ երկու հոգի հազիւ թէ կարենային միասին ճաշել: Կողքին` փայտէ աստիճան մը, ուրկէ կարելի էր իջնել գետնայարկը, ուր կը գտնուէր բաղնիք մը եւ լուացարան մը: Ունէինք նաեւ տաք ջուր:
Այդ շրջանէն մարդ չէի ճանչնար: Գոսեանները կը բնակէին քաղաքի հիւսիսային մասը: Ինքզինքս առանձին կը զգայի:
Հայկին օրական եկամուտը կը տարուբերէր 30-50 սենթի միջեւ: Կ՛ապրէինք շաբաթը 5 տոլարէն նուազ գումարով: Այդ տարիներուն կապոց մը հացի գինն էր 10 սենթ, իսկ 12 հաւկիթի համար կը վճարէինք 12 սենթ:
Գնումներ կատարելու դժուարութիւն ունէի: Շատեր չէին հասկնար անգլիական շեշտով խօսած անգլերէնս: Նպարավաճառէն «պիսքըթ» կ՛ուզէի եւ չէր հասկնար: Աւելի ուշ սորվեցայ, որ Ամերիկայի մէջ «քուքի» կը կոչուի:
Երկու շաբաթէն աւելի է, որ ամուսնացած էինք եւ տակաւին զիրար լաւ չէինք ճանչնար: Հայկին զարմիկներէն մէկուն կինը օր մը եկաւ եւ ամուսնիս հարցուց, թէ կրնա՞մ 5 փոքրերու հոգատարութեամբ զբաղիլ: Մայրերնին ինքնաշարժի արկած մը անցուցած էր եւ բաւական երկար պէտք էր հիւանդանոց մնար: Բնականաբար իմ կարծիքս չհարցուցին, եւ որոշողը եղաւ Հայկը:
Փոխադրուեցայ փոքրերուն բնակավայրը: Չորսը դպրոց կը յաճախէին: Միայն մէկը, որ երկու տարեկան էր, տունը կը մնար: Օրս կ՛անցընէի այդ փոքրիկին հետ: Շաբաթավերջերուն Հայկը կու գար ինծի այցելութեան:
Այդ շրջանին մէջ բաւական հայեր կ՛ապրէին, եւ գրեթէ բոլորը կ՛աշխատէին նոյն գործարանը: Գրեթէ բոլորին ծանօթացայ հանրային բաղնիքի մէջ: Տուները բաղնիք չունէին այդ տարիներուն, եւ լոգանքի համար բոլորը կը յաճախէին թաղին անկիւնը գտնուող հանրային բաղնիքը:
Բաւական ժամանակ ետք տիկին Գաչիկեանը դուրս եկաւ հիւանդանոցէն, սակայն տակաւին ի վիճակի չէր տան գործերով կամ երեխաներով զբաղելու, եւ ես իրենց մօտ մնացի շուրջ 3 ամիս:
Մինչ այդ նամակ մը ստացայ ամուսնոյս Ռէյսին բնակող ազգականներէն մէկէն: Տիկին Շամշոյեանը անհանգիստ էր, եւ պէտք էր երթայի հոգ տանելու իր 9 տարեկան զաւկին: Քանի մը հագուստ առի հետս ու գացի Ռէյսին` Շամշոյեաններուն բնակարանը, ուր մնացի աւելի քան մէկ ամիս:
Ռէյսին գտնուած միջոցիս նամակ մը ստացայ ամուսինէս, որ կը տեղեկացնէր, թէ իր զարմիկներէն մէկուն աղջկան հարսանիքի պատրաստութեան համար պէտք էր երթայի իրենց մօտ` օգտակար հանդիսանալու:
Քանի մը ամիս եղած էր մեր ամուսնութեան, եւ շատ քիչ ժամանակ անցուցած էի մեր տան մէջ: Ամէն կողմէ կը կանչէին օգնութեան: Երբեմն կը մտածէի` ա՞յս է ամուսնական կեանքը: Ամուսին ունենալ եւ իրարմէ հեռու ապրիլ:
Օր մը ամուսինէս նամակ մը ստացայ: Կը յայտնէր, որ անմիջապէս վերադառնամ տուն: Տիկին Շամշոյեանը ամբողջովին չէր ապաքինած, եւ կը քաշուէի ըսելու, որ պէտք է վերադառնամ տուն: Կը սպասէի, որ ամուսինս ընէր այդ առաջարկը:
Նոյն շրջանին 6 ամսուան կեցութեանս պայմանաժամը աւարտեցաւ: Ամերիկեան Գաղթականական գրասենեակի օրէնքներու համաձայն, պէտք էր վերադառնայի Անգլիա եւ դարձեալ մուտք գործէի` որպէս ամերիկեան քաղաքացիի մը կինը, սակայն նիւթական կարողութիւնը չունէինք Անգլիա երթուդարձի տոմս մը գնելու: Նամակ մը գրեցի Գաղթականական գրասենեակ` պարզելով մեր նիւթական նեղ կացութիւնը եւ խնդրելով, որ փոխանակ Անգլիա երթալու` երթամ Քանատա ու ապա վերադառնամ Ամերիկա: Քանատա շոգեկառքով քանի մը ժամուան հեռաւորութիւն է: Բարեբախտաբար ընդունեցին խնդրանքս:
Քանատա հասնելուս` ուղղակի կորսուած էի: Ոչ ոք ունէի զիս դիմաւորող եւ տեղեակ չէի, թէ ո՛ւր է ամերիկեան դեսպանատունը: Մեծ դժուարութեամբ կարողացայ գտնել: Հոն ֆիզիքական ընդհանուր քննութիւն մը կատարեցին` վստահ ըլլալու համար առողջական վիճակիս մասին: Մանկութեանս վատառողջ եղած էի, բարեբախտաբար ամէն ինչ լաւ ընթացաւ եւ վերադարձայ Ամերիկա: Այժմ թռչունի մը նման ազատ էի: Ոչ ոք իրաւունք ունէր զիս դուրս դնելու:
Ամիսներ հոս ու հոն թափառելէ ետք, վերջապէս մուտք գործեցի ամուսնոյս փոքրիկ «տնակը»` իր չափէն աւելի աղքատիկ կահաւորումով:
Կիրակի օրերը Ռէյսին կ՛երթայինք «փիքնիք»-ի կամ այլ հաւաքներու, սակայն եւ այնպէս, ինքզինքս առանձին կը զգայի: Պակաս բան մը կար:
Յաճախ կ՛այցելէի շրջանի ամերիկեան տարբեր եկեղեցիներ: Կը ծանօթանայի նոր մարդոց: Ինքզինքս նուիրած էի Աստուծոյ: Այդ բարի Աստուածը, որ հրաշքով մը զիս ազատեց ու բերաւ այս սքանչելի երկիրը:
* * *
Ամուսինս ինծի պէս հաւատացեալ չէր: Ամերիկա չգաղթած` իր գիւղի եկեղեցւոյ մէջ դպրութիւն ըրած էր, սակայն Ամերիկա հաստատուելէ ետք բնաւ եկեղեցի չէր այցելած: Ինծի կը հարցնէր, թէ ինչո՞ւ պէտք է սորվինք աղօթքները, իսկ ես կը բացատրէի, որ աղօթք սորվելու կարիքը չունինք: Պարզապէս երբ Աստուծոյ հետ կը խօսինք, ինչպէս երկու անհատներ, այդ խօսակցութիւնը կը կոչուի աղօթք:
Պնդումներուս վրայ օր մը ինծի ընկերացաւ եւ գացինք ամերիկեան եկեղեցի մը: Հայկական եկեղեցի չունէինք այդ տարիներուն, իսկ երեկոյ մը նկատեցի, որ արցունքոտ աչքերով Աւետարան կը կարդայ: Այդ մէկը մեծ մխիթարութիւն էր ինծի համար:
Հաճոյքի վայրեր չէինք այցելեր: Միակ հաճոյքս Աստուծոյ տունը յաճախելն էր: Եկեղեցի յաճախելով` քանի մը նոր մարդոց ծանօթացայ, բոլորն ալ` ինծի պէս աստուածավախ: Հայկը միայն մէկ անգամ հետս այցելեց եկեղեցի:
Երկու աղջիկներու մայր էի: Իլոյիս եւ Լիւսի: Տրուած ըլլալով, որ որբանոցներու մէջ անցուցի մանկութեանս ու պատանեկութեանս տարիները, եւ բարձրագոյն ուսում ստանալու առիթը չընծայուեցաւ ինծի, այդ պատճառով մեր կարելին ըրինք, որ մեր երկու աղջիկները ստանան բարձրագոյն ուսում: Երկուքն ալ յառաջադէմ աշակերտուհիներ էին: Երկրորդական վարժարանը, ինչպէս նաեւ քոլեճը աւարտեցին բարձր յիշատակութեամբ:
Իլոյիզ իր բարձրագոյն ուսումը ստացաւ Քալիֆորնիա նահանգին մէջ եւ նոյն համալսարանի ուսանող Ճէյմ Նիլլի հետ ընտանիք կազմեց: Ճէյմին հայրը պատուելի էր: Թեքսասէն ժամանեց եւ ինք կատարեց մեր զաւակներուն պսակի արարողութիւնը: Աւելի ուշ, երէց աղջիկս` Լիւսի, դարձեալ Քալիֆորնիոյ մէջ ընտանիք կազմեց Ճորճ Սթենտի հետ: Ճորճին հայրը նոյնպէս պատուելի էր:
Հիանալի փեսաներ ունիմ, զորս կը սիրեմ այնքան, որքան` իմ հարազատ աղջիկներս:
Բախտաւորուած եմ 4 թոռներով: Իլոյիս եւ Ճիմ ունին մանչ մը եւ աղջիկ մը` Պրենթ եւ Լիզա, իսկ Լիւսի եւ Ճորճ` երկու մանչ զաւակներ` Մարք եւ Սթիվըն:
Ճիմ եւ Իլոյիզ միսիոնարներ են: Առաքելութեամբ մեկնեցան Պարսկաստան: Դժուար էր բաժանումը: Առաջին թոռնիկս` Պրենթ, երկու տարեկան էր: Որքան ալ բաժանումը դժուար ըլլար, ուրախ էի, որ Աստուծոյ նուիրուած առաքելութեամբ մը մեկնած էին:
Պարսկաստան մնացին ամբողջ 8 տարի: Երկրորդ թոռնիկս` Լիզա, Պարսկաստան ծնած է:
Յեղափոխութեան դժուար տարիներուն հոն էին, սակայն Աստուծոյ օրհնութիւնը իրենց վրայ էր: Միացեալ Նահանգներ վերադարձան 1969-ին: Կարելի չէ նկարագրել ուրախութիւնս, երբ բոլորը դիմաւորեցի:
Երբ առաքելութենէն վերադառնալու ժամանակը եկաւ, անկարելի էր Պարսկաստան վերադառնալ երկրի քաղաքական խառնակ վիճակին պատճառով: 1980-ին ուղարկուեցան Պէյրութ, սակայն հոն եւս եղբայրասպան կռիւներ տեղի կ’ունենային:
Ամուսինս` Հայկ, մահացաւ 23 ապրիլ 1982-ին, 86 տարեկանին: Մահէն կարճ ժամանակ ետք երկու աղջիկներս իրենց ընտանիքներով ներկայ գտնուեցան իրենց հօր յուղարկաւորութեան: Յուզիչ վերամիացում մըն էր, սակայն բոլորս ալ կը հաւատայինք, որ օր մը բոլորս իրարու դարձեալ պիտի միանանք երկինքի արքայութեան մէջ:
Կը հաւատամ, որ ամուսնոյս մահը Աստուած այնպէս մը դասաւորած էր, որ աղջիկներս իրենց ընտանիքներով ներկայ գտնուին յուղարկաւորութեան:
Հայկ, եթէ 6 ամիս աւելի երկար ապրէր, աղջիկս` Էլոյիս եւ իր ընտանիքը վերջին հրաժեշտը պիտի չկարենային տալ իրենց հօր եւ մեծ հօր: Իրենց Պէյրութ վերադարձէն ետք օդակայանը ամիսներով փակ մնացած էր, եւ պատերազմի դաժան օրերը համտեսած էին, բայց եւ այնպէս, Աստուծոյ կամքով, ողջ առողջ վերադարձած էին Ամերիկա:
Բազմաթիւ անգամներ ամերիկացի բարեկամներ հետաքրքրուած են ազգութեամբս:
Հպարտօրէն` «Armenian» պատասխանած եմ: Մեծամասնութիւնը չէին լսած Armenia, Հայաստանի մասին: Իրենց կը բացատրէի, որ հայերը պետականօրէն քրիստոնէութիւնը ընդունող առաջին ազգը եղած են եւ Հին կտակարանին մէջ երկու անգամ յիշուած է Հայաստան անունը, երբ Նոյեան տապանը կանգ առաւ Հայաստանի ամենաբարձր լերան` Արարատի գագաթին:
«Ձեր լեզուն յունարէնի կամ ռուսերէնի նմանութիւն ունի՞», յաճախ կը հարցնէին: Բոլորին նոյն պատասխանը կու տայի: Մեր լեզուն իւրայատուկ է եւ որեւէ լեզուի նմանութիւն չունի: Հայոց լեզուն միայն մեզի կը պատկանի:
Ամերիկահայերը, նաեւ` աշխարհի չորս կողմը, ամէն տարի ապրիլ 24-ին կ՛ոգեկոչեն 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը` ներկայութեամբ ամերիկացի քաղաքական մարդոց:
Ամերիկացի բարեկամներուս յաճախ կը յիշեցնեմ, որ մէկ ու կէս միլիոն հայեր սպաննուեցան թուրքերու կողմէ, հարիւր հազարներով բռնեցին գաղթի ճամբան, սնանեցան խոտ ուտելով: Տասնեակ հազարաւոր որբ երեխաներ հասակ առին ամերիկեան որբանոցներու մէջ, եւ հակառակ այս բոլորին` հայերը տակաւին կ՛ապրին ու կը բարգաւաճին: Կը պահեն իրենց աւանդութիւններն ու մշակոյթը: Քալիֆորնիա նահանգի Ֆրեզնօ քաղաքի ամենայայտնի վաճառականները, փաստաբանները, եւ ճարտարարուեստի մարդիկը հայեր են:
Լոս Անճելըսի մէջ ունինք բազմաթիւ հայկական եկեղեցիներ եւ վարժարաններ: Նոր սերունդը առիթը ունի սորվելու մեր մայրենին:
Ուիսքանսընի մէջ կան աւելի քան 600 ընտանիքներ, որոնց մեծամասնութիւնը կը բնակի Ռէյսինի մէջ: Ռէյսինի եւ Միլուաքիի մէջ ունինք երկու հայկական եկեղեցիներ:
Տարիներ առաջ Ուիսքանսընի քաղաքապետ Լուսէյը ապրիլ 24-ը հռչակեց սուգի օր` յարգելու համար յիշատակը 1915-ի հայ զոհերուն:
Ընտանիքէս, թոռներէս, զարմիկներէս եւ հրաշալի բարեկամներէս բացի, բոլոր անոնք, որոնք կարդացին կեանքիս պատմութիւնը, կ’ուզեմ իւրաքանչիւրին յայտնել, թէ որքան երանելի եւ երջանիկ ենք, որ կը բնակինք երկրի մը մէջ, որ կը կոչուի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ:
Յաճախ կը մտածեմ` ի՞նչ պիտի ըլլար վիճակը, ինծի պէս տասնեակ հազարաւոր որբերու վախճանը, եթէ գոյութիւն չունենար American Relief Society մարդասիրական կազմակերպութիւնը: Մեծ մասը պիտի ըլլար սովամահ, իսկ ինծի պէս քիւրտ ընտանիքի մը քով ապաստանած հայերը քանի մը տարիէն պիտի քրտանային եւ բռնի իսլամանային:
Շնորհիւ այդ սքանչելի կազմակերպութեան` ինծի պէս հազարաւոր հայեր պահած են իրենց հայ ինքնութիւնը, իրենց կրօնը:
Երախտապարտ եմ եւ հանդերձ ընտանեօք նուիրուած ենք քրիստոնեայ եկեղեցւոյ եւ մարդասիրական միութիւններու:
Աստուծոյ հրաշքով է, որ մնացի հայ: Մնացի քրիստոնեայ: Ինծի պէս Ամենակալ Աստուծոյ նուիրուած են նաեւ երկու աղջիկներս` իրենց ընտանիքներով:
Փափաքս է, որ եթէ վստահ չէք ձեր փրկութեան, դիմեցէ՛ք մեր Տիրոջ` Յիսուս Քրիստոսի, որ ձեզի պիտի պարգեւէ նոր կեանք մը:
Յաւիտենական կեանք մը:
