ԱԼԻՍ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆԻ ՐԱՖՖԻՆ ՄԵՐ ԱՆՄԻՋԱԿԱՆԻՆ ՄԷՋ

Read Time:16 Minute, 34 Second

Յ. Պալեան

Այս տարի, երկու գիրքերու հետ աստեղային արկածախնդրութեան մեկնեցայ: Առաջինը Պետրոս Դեմիրջեանի աշխատասիրութիւնն էր՝ Ինտրա-Տիրան Չրաքեանի մասին: Հազիւ աւարտած անոր ընթերցումը եւ տպաւորութիւններս յանձնած թուղթին, Գրողներու Միութեան Տան առջեւ հանդիպեցայ համակ ազնուութիւն Ալիս Յովհաննիսեանի, որուն հետ զրուցել միշտ հարստացնող է: Իր նոր գիրքը նուիրեց ինծի:

ԺԶ դարու իմաստասէր Միշէլ տը Մոթէնեը կ’ըսէր, որ եսը ատելի է: Առողջական պատճառով արագօրէն Փարիզ վերադարձիս, հիւանդանոցի տխրութեան մէջ բանտուեցայ, Ալիս Յովհաննիսեանի Րաֆֆիի մասին գիրքը ընկեր եղաւ ինծի: Անոնք միասնաբար, մտածումներս հեռացուցին բժիշկներէն, դեղերէն, երթեւեկող բոյժ-քոյրերէն եւ վիրահատման մղձաւանջէն: Գաղափարի, հաւաքականի, մնայունի եւ շարունակութիւն ըլլալու տեսիլքով գրաւուեցայ:

Ա. Յովհաննիսեան ներիմացական (intuitif) հզօր ըմբռնումով ԺԹ դարու մեծ գրողի ազգային-քաղաքական անսեթեւեթ ՄԻՏՔը կը բերէ մեզի: Մեր պատանութեան խանդավառող եւ յուզող երազներ ծնող Րաֆֆին՝ նոյն եւ այնքան տարբեր, ԽԵՆԹը եւ ԽԱՉԱԳՈՂՆԵՐը: Գիրքը՝ «Րաֆֆու ոտնահետքերով» («Տիգրան Մեծ» հրատ., Երեւան, 2017, 232 էջ): Ակադեմիկոս Սերգէյ Սարինեան դիպուկ կերպով սահմանած է գիրքը, կ’ըսէ «կենսապատում»:

Հայաստան եւ սփիւռք(ներ), քանի հոգի պիտի տեսնեն այս գիրքը եւ քանի հոգի պիտի կարդան, աղմուկէ եւ աղմկարարութենէ տարբեր որակ եւ շունչ տալու համար մեր անհատական եւ հաւաքական կեանքին: Եթէ մեկենաս մը քանի մը հազար օրինակով վերահրատարակէ գիրքը եւ բաժնէ ուսանողներու, լրագրողներու, ուսուցիչներու ժողովականներու, հանրային առողջացման կը նպաստէ:

Վարժապետ չեմ ուզեր ըլլալ, բազմաթիւ է այդ մարդատեսակը, կարդացուած վերջին էջին թութակներ: Լաւ կ’ըլլար, որ էջ մրոտողներ, խորաններէն եւ բեմերէն աւուր պատշաճի խօսք տարածողներ, քաղաքական այրեր եւ կիներ, կառավարողներ եւ դիրքերու ձգտողներ, ժամանակ ստեղծելով, յանձնուէին Ա. Յովհաննիսեանի խաղին, պատմութեան հանգուցային պահերուն յայտնուած տեսանող Րաֆֆիով հաղորդուէին: Չբաւարարուէին գրախօսականի մը կամ գիրքի մը առաջին եւ վերջին էջերով:

Ազգովին ճամբացոյցի պէտք ունինք, որ եղած է, բայց գիտակից հետեւողներ պէտք են: Հեղինակը այդ ճամբացոյցը կը գտնէ Րաֆֆիով, ոչ միայն անցեալի մէջ, այլ նաեւ ներկայի: Մեծ մտածողները չեն պարփակուիր իրենց օրացոյցային ժամանակին մէջ: Ա՛յս՝ Հայաստաններ եւ սփիւռք(ներ):

Ազգի պատմութիւն. ոչ վաւերագրութիւն, ոչ թուական, ոչ տեսութիւն, ոչ տպաւորող տարազ (օտարաբարբառ ֆորմիւլա): Րաֆֆիի ընթերցումը կատարուած է Խորենացիէն մինչեւ այսօր ձգուող մեր լինելութեան պաստառին վրայ:

Րաֆֆին մեր պատմութեան անցած է գրական անունով: Ան կը կոչուէր Յակոբ Մելիք Յակոբեան: Ծնած էր 1835ին Պարսկաստանի Սալմաստ գաւառի Փայաջուկ գիւղը եւ մեռած՝ 1888ին, Թիֆլիս, 53 տարեկանին: Հիմա կ’ըսենք՝ երիտասարդ:

Հեղինակը կ’ըսէ. «Գիրքը նպատակ ունի նորովի մօտենալու Րաֆֆու ստեղծագործութիւններին, վերարժեւորելու, ներկայ եւ յաջորդ սերունդների մէջ հետաքրքրութիւն առաջացնելու մի հանճարի հանդէպ, որուն կարելի է իրաւամբ անուանել 19րդ դարի Խորենացի»:

Հեղինակը մեզ եւ մեր ժամանակը կ’ուզէ բացայայտել Րաֆֆիի միտքերով: Ազգի լինելութեան ուղիղ գիծին վրայ մնալու համար ինք եւ մենք անոնց նորովի ընթերցումը պէտք է կատարենք: Անկախաբար զանազան հրատարակութիւններէ, Հայպետհրատը, Րաֆֆիի երկերը լոյս ընծայած էր տասը հատորով:

Ա. Յովհաննիսեան Րաֆֆիի «ոտնահետքերով» ընթանալով, կ’անդրադառնայ ազգի մեր օրերու ոգեկանութեան կորուստին: Այս ըմբռնումով պէտք է կարդալ այս գիրքը, շարքային հայը, առաջնորդը, կամ այդ յաւակնութիւնը ունեցողը:

Րաֆֆին պէտք է մատուցել եւ մատչելի դարձնել երիտասարդին, որպէսզի վերականգնի անոր ազգային ոգին, ապահովուի մեր շարունակութիւնը, որ տարբեր տեսիլք է համաշխարհայնացման երջանիկ հրաժարումներէն, ապահով երկինքներու տակ անձնատուր ըլլալու հրաւիրող սպառողական ընկերութեան բարիքներէն:

Րաֆֆիի երկերու ցանկը կարելի է գտնել, ինչպէս կ’ըսեն՝ «կուկըլ»ելով, կը բաւէ գրել այդպէս, հայերէն տառերով:

Մտնենք Ա. Յովհաննիսեանի խաղին մէջ, իրեն հետ վերակենդանացնելու համար Րաֆֆին, զայն ընելով մեր ժամանակակիցը:

Գիրքը պիտի չընդօրինակեմ: Պիտի արձանագրեմ ինչ որ զիս տպաւորեց, զոր պիտի ուզէի որ տեսնեն, լսեն եւ զգան ներկայի հայերը, Հայաստաններ եւ սփիւռքներ, այնքան ալ հին-հին չեղած դարերուն մէջ ապրած, ազգի ոգին տեսած եւ ապրեցուցած Րաֆֆին… Մեզմէ շատերուն մեծ-հօր ժամանակ ապրած է այս Մեծ Հայը, որ կտակած է տեսիլք եւ ինքնութիւն:

Որպէսզի մենք ըլլանք մենք, հայրենատէր շարունակութիւն:

Եւ գրուած է Րաֆֆիի վէպը:

Գիրքի սկիզբը, Ա. Յովհաննիսեան կ’ըսէ. «Րաֆֆին շատ հարցերում մարգարէացաւ, այսինքն առաջին անգամ տեսաւ, առաջին անգամ գրեց, առաջին անգամ կանխազգաց, առաջին անգամ հարստացրեց, առաջին անգամ… Բազում ու բազում են Րաֆֆու արած գործերը, որ իրենից առաջ դեռ ոչ ոք չէր արել, եւ իրենց յետոյ էլ դեռ ոչ ոք չի արել» (էջ 15): Կը մէջբերէ Շիրվանզատէն, որ Րաֆֆիի մահուան առիթով գրած է. «Րաֆֆին էր, որ առաջին անգամ վստահանալով նոր արարատեան գրականութեան մաքուր լեզուով գրեց մեծ վէպեր: Այսօր ընթերցող հասարակութիւնը գրեթէ խօսում է նրա գրած եւ մշակած լեզուով, որ մի կողմից համընկնում է հայ հին լեզուին, միւս կողմից նորագոյն եւրոպական համամարդկային պահանջներին» (էջ 16): Այսինքն, Րաֆֆին արդի գրական արեւելահայերէնի սկզբնաւորողն է:

Պահպանողական Պարսկաստան ապրած տարիներուն, Րաֆֆին ունեցած է ազատական եւ իրապաշտ միտքեր, հալածուած է, կառավարութեան մատնուած է հայերու կողմէ: «Խարդախ» հայեր տնտեսապէս անդունդ առաջնորդած են իր գործերը, գրաւուած են իր կալուածները, բայց ինք ըսած է, որ ոչ ոք պիտի ստիպէ որ չգրէ եւ ինք ոչ մէկ պատճառով վար պիտի պիտի չդնէ իր գրիչը: Այսինքն անազատ երկիրներու մէջ եղած է ազատ խօսքի ռահվիրայ, մեր օրերու անկախ մտաւորականի պատկերով:

Րաֆֆին իր օրով իսկ իսկ դիտուած է որպէս արտակարգ մտածող: Այս մասին Ա. Յովհաննիսեան կը մէջբերէ Ռ. Պատկանեանի խօսքը, ուղղուած Րաֆֆիին. «Դուք այն բանաստեղծներից էք, որոնց մէջ մշտապէս վառ կայ հին մարգարէների աստուածաշունչ ոգին… ինչ խօսքս երկարացնեմ, դուք ՝մեսիա բանաստեղծներից էք, որոնք մենք ցարդ պտրում էինք եւ չէինք գտնում»:

Ա. Յովհաննիսեան հարց կու տայ. «Բայց որտեղից գիտէին Պատկանեանը կամ բժիշկ Նաւասարդեանը, որ Վարդանի երազը կամ ԿԱՅԾԵՐի աւարտական դրուագը հէնց մարգարէութիւններ են, որ կան: Րաֆֆու ժամանակներում դեռ չկային այն դպրոցները, որոնց նմոյշները նկարագրուած են ԽԵՆԹում եւ ԿԱՅԾԵՐում, չկային շատ շատ բաներ, որոնց մասին միայն Րաֆֆու նման խենթը կարող էր երազել, եւ Րաֆֆու նման խենթը կարող էր մարգարէանալ: Չէ՞ որ նրա մահուանից մօտ 30 տարի անց ունեցանք մի փոքրիկ պետութիւն՝ իր թէկուզեւ փխրուն, խախուտ պետականութեամբ, այնուհետեւ ունեցանք դպրոցներ, համալսարան, գիտութիւնների ակադեմիա, գործարաններ, որոնք բառացիօրէն թուարկուած են Վարդանի երազում» (էջ 18-19): Եւ կը շարունակէ երազը. «Շատ էլ հիմա արդէն գոհ չենք մեր ունեցածով: Հիմա արդէն նոր երազներ տեսնելու ժամանակն է, գուցէ եւ նոր մարագարէութիւններ լսելու ժամանա՞կն է եկել արդէն… Գուցէ ժամանակը մի պահ ետ նայելուց յետոյ տեսնի բաներ, որ դեռ տեսնելո՞ւ է» (էջ 19): Այս ձեւով է որ գիրքի ընթերցումը օրինակելի է, ժամանակակիցներուս եւ առաջնորդներուն համար:

Ա. Յովհաննիսեան կը պեղէ Րաֆֆիի միտքերը, որոնք լոյս տեսած են ՄՇԱԿի մէջ, ինչ կը վերաբերի Թուրքիոյ, քիւրտերուն եւ Եւրոպայի: Կը մէջբերէ. «Այսօր ռուսը եւ անգլիացին արեւելքում շատ շահեր ունեն եւ մրցում են միմիանց հետ: Յետոյ կը սկսէ գերմանացին, յետոյ ֆրանսիացին եւ միւսները: Ամէն մի եւրոպական պետութիւն աճելով, սեղմուելով իր երկրի նեղ սահմանների մէջ եւ սպառելով նրա հարստութիւնները, պէտք է դիմեն դէպի արեւելք՝ ապրուստ որոնելու» (էջ 20): Ցոյց տալու համար Րաֆֆիի կանխատեսումները, ան կ’ընէ հետեւեալ մէջբերումները. «Այսպէս թէ այնպէս զանազանութիւնը մեծ չէ, քուրդն արրդեօք գիտակցաբա՞ր կը գործէ թէ մեքենաբար, բոլորը միեւնոյն հետեւանքին կը հասնեն, որ Հայաստանում կոտորած տեղի կ’ունենայ» (էջ 20-21, ՄՇԱԿ 1880): Ապա. «Սովի ժամանակ հայերը տեսան պարզապէս թուրք պաշտօնատարների չարամտութիւնը, որոնք ամէն նենգաւոր միջոց գործ էին դնում, որքան կարելի է բազմացնել հայ սովամահների թիւը: Այդ ժամանակից հայերը աւելի խորին կերպով համոզուեցան, որ Թուրքիան նպատակ ունի ի սպառ բնաջինջ անել հայկական տարրը: Այդ ժամանակից ծագեց հայերի մէջ անձնապաշտպանութեան զգացմունքը» (էջ 20-21):

Ա. Յովհաննիսեանի Րաֆֆին մեր ժամանակակիցն է: Ուշագրաւ է Րաֆֆիէն մէջբերուած հետեւեալ միտքը. «Չենք յիշում, թէ որքա՞ն է վնասում գաղթականութիւնը մեր ազգի աճելութեանը, իսկ աւելի զգալի կորուստ է այն, որ հայ ազգաբնակութիւնը հեռանում է իւր բնիկ կենտրոնից, որի վրայ հաստատուած պէտք է լինէր նրա կեանքը եւ ապագան: Որ նա իւր հայրենական հողից ստանար իւր սնունդը եւ ոչ՝ մեծ քաղաքներում համալութիւն անէր: Ահա գլխաւոր խնդիրը, որոյ վրայ պէտք է ուշադրութիւն դարձնէր ազգային ժողովը»: Լրացնելով Րաֆֆիի միտքը. «Այսօր հայ գիտնականը, ոռոգման համակարգի մասնագէտը, ապրուստի, էներգիայի նորանոր աղբիւրներ գտնողը դռներ է ծեծում, մաշում, բայց մեր ՝՝ոսկեխոյզ՝՝ պարոնների ախորժակը դեռ նոր բացւում : Իսկ Ազգային Ժողովի ՝՝ուշադրութիւնը՝՝ ՝՝ գլխաւոր՝՝ այլ խնդիրներ ունի» (էջ 28):

Ընկերատնտեսական մարզի մէջ ալ Րաֆֆին եղած է քննադատող: Ա. Յովհաննիսեան կ’ըսէ. «Նա գիտէր հայ վաճառականի վարքուբարքը, որ շատ յաճախ հիմնուած էր խաբէութեան, վաշխառութեան, իր իսկ ժողովրդին կեղեքելու գործակերպի վրայ»: … Մէջբերելէ ետք Րաֆֆիի խօսքը, կ’աւելցնէ. «Երբ համեմատում էր նրան եւրոպացի վաճառականի հետ, աւելի ակնառու էր դառնում նրա չարչիութիւնը: Իսկ չարչին երբեք չի դառնայ բարեգործ, այս բառի քրիստոնէական նախիմաստով… Չարչիի կատարած բարեգործութիւնն էլ պէտք է նման լինի իրեն…» (էջ 33): Նոյն էջին վրայ՝ Րաֆֆիի դատումը. «Մեր հայերը, սովորած լինելով միմիայն իրարու հարստահարել, ուրիշ երկրների բերքերը երկպատիկ գնով իրանց հասարակութեան վրայ վաճառել, անփոյթ անելով իրանց երկրի բերքը, որոնք մեծամեծ օգուտներ էին խոստանում աշխատող ձեռքերը, ուշ չդարձրին երբեք հետեւելու նոցա օրինակին եւ մնացին այսօր հրէականութեանը յատուկ վաճառականներ, կամ պարզ կերպով ասել՝ այժմեան չարչիներ»:

Շատեր, Հայաստանէն եւ սփիւռք(ներ)էն Թիֆլիս կ’երթան, կը լուսանկարուին Րաֆֆիի կոթողին առջեւ, բայց քանի հոգի կը կարդայ «Վարդանի երազը»… բանալով «ԽԵՆԹ»ի էջերը:

Ա. Յովհաննիսեան, «Հին գինին նոր տիկերու մէջ պէտք է ածել» գլխուն տակ, Րաֆֆիով կը տեսնէ մեր ներկան, կը խօսի անոր հետ: Ան աւելի յանդուգն է մեր ժամանակակից հրապարակախօսներէն:

Րաֆֆի անպէտք կը համարէ այն երիտասարդները, «…որ ոչինչ չեն կարդում, ոչ մի ժամանակակից հարցով չեն հետաքրքրւում, ուտում են, խմում են, քնում են, երբ խօսում ես նրանց հետ ապագային կամ հասարակական խնդրին վրայ, կարծես կամենալով ասել, թէ՝ մենք ամէն փորձեցինք, այստեղ ոչինչ չէ կարելի շինել»: Ա. Յովհաննիսեանի ներկան. «Այսպէս էլ այսօրուայ մեր երիտասարդ ընտանիքները հեռանում են իրենց պուճուրիկ, բայց հրաշալիքներով լեփ-լեցուն երկրից. Ծանօթ մի փորձանքից, ասենք՝ բանակից փախչելով իրենց ենթարկում են հազար ու մի անծանօթ, երեւացող եւ անծանօթ փորձանքների: Որովհետեւ ծնուած օրից մեր երեխաների վզից կախ ենք տալիս աշխարհաքաղաքացի լինելու, օտար արժէքները սեփականելու ծանր բեռը: Հիմա շատ մանկավարժական բուհեր ու ձեռնարկներ ունենք, բայց դոփում ենք ճիշդ այն տեղում, որ 138 տարի առաջ մատնացոյց է արել Րաֆֆին:» (էջ 39):

Այս գլուխը, էջ 38-45, այնքան այժմէական է, ինչ կը վերաբերի դպրոցներու, ուսուցիչներու, ուսանողներու եւ գիւղական շրջաններու երիտասարդութեան, յայտնաբերելով, որ չենք ունեցած եւ չունինք ազգային գաղափարախօսական վերաբերում:

«Րաֆֆու հաւատամքը կամ Հայրիկը հէնց նա էր, որ վարում էր գութանը…» գլխուն տակ կը խօսուի Խրիմեան Հայրիկի եւ օրինակելի հայ եկեղեցականի մասին: Նկարագրութիւնը, այսօր ալ կը պահէ իր լրիւ իմաստը. «Ես առաջին անգամն էի տեսնում մի այսպիսի սիրելի անձնաւորութիւն: Նա այն աբեղաներից էր, որի բերանում Յիսուսի, Մովսէսի եւ Պօղոսի անունների հետ ստէպ յիշւում էին իր ազգի նահապետների անունները, ոչ միայն հասարակ խօսակցութեան մէջ, այլեւ սուրբ տաճարի բեմից: Նա չէր խօսում բիբլիական Պաղեստինի եւ ՝՝Վերին Երուսաղէմ՝՝ի երանութիւնների մասին, նրա նուիրեալ երկիրը Վասպուրականն էր…» (էջ 47-48):

Տեւաբար ետ-առաջ ընելով, կը հասնինք մեր օրերու Գանձասարը: Օրինակելի եկեղեցականներ, որոնք րաֆֆիական վէպի շարունակութիւնն են:

Այս գլխու վերջաւորութեան կայ շատ արդիական պարբերութիւն մը: Ա. Յովհաննիսեան կը գրէ եւ կը մէջբերէ. «Եւ էլի Րաֆֆին առաջինն է անդրադառնում երեխայի դաստիարակութեան հարցում կրօնի դերին. ՝՝Դժբախտաբար հայ ընտանիքը դեռ այնքան խաւարի մէջ է ապրում, որ կրօնի ճշմարտութիւնը գտնում է մի քանի արտաքին ձեւերի եւ ծիսապաշտութիւնների մէջ, նրան դեռ ծանօթ չեն կրօնքի բարոյական սկիզբները, նա դեռ չէ ըմբռնել նրա բարձր կենսական նշանակութիւնը, նա ապրում է հեթանոսութեան մէջ»: Եւ փակագիծի մէջ կ’արձանագրէ. «Ինչպէս եւ այժմ շատ դէպքերում»: Վերջաւորութեան այնքա՜ն ազգային խորքով խօսք ունի Րաֆֆի. «Այժմ մեզ հայ է պէտք, եւ մեր իտէալը պէտք է լինի հայութիւնը: Կրօնական համոզմունքները պէտք է խոնարհուեն այդ գաղափարի առջեւ» (էջ 59):

Ա. Յովհաննիսեան լայնօրէն կ’անդրադառնայ Րաֆֆիի ճամբորդութիւններուն, որ «հայրենագիտութիւն» է: ԿԱՅԾԵՐէն հատուած մը, Ասլանի խօսքը ուղղուած Ֆարհատի, որ դիպուկ էր երէկ, է նաեւ այսօր. «Հայրենագիտութիւնը գլխաւոր ուսմունքն է այն անձանց համար, որոնք նուիրւում են ծառայելու հայրենիքին: Ով հայրենիք չի տեսել, չի ճանաչել եւ կամենում է նրա համար մի ծառայութիւն անել, նման է այն դերձակին, որ մարդուն չտեսած, նրա չափսը չառած, նրա համար հագուստ է ձեւում» (էջ 61)… Ի՜նչ իմաստութիւն: Պէտք է յիշել երկրաշարժի տարիները եւ ներկայի Հայաստանի համար մշակուող տեսութիւնները Երեւան եկող-գացող «տուրիստ»ներու կողմէ, թէեւ «տուրիստ»ի նմանող մարդիկ միշտ անպակաս են:

Րաֆֆի սիրած է իր հայրենիքը, հողը: Խօսած է հայ գիւղացիի մասին: Ա. Յովհաննիսեան կը շարունակէ Րաֆֆիի միտքը հայ գիւղացիի ծուլութեան մասին: Կ’ըսէ, որ «Գիւղացին ծուլացնելու, ամլացնելու այս գործընթացը համաշխարհայնացման ծրագրի մի մասն է»: … «Ծոյլ գիւղացու մասին մեր ներկայիս հայրենիքում շատ է խօսւում, երբ թւում է, թէ գիւղացին եւ աշխատասիրութիւնը հայի համար հոմանիշ բառեր պէտք է լինէին: Երեւանին մերձակայ գիւղերից մէկում փորձ են արել կանանց ասեղնագործութիւն, գորգագործութիւն սովորեցնելու, բայց ոչինչ չի ստացուել: Ըստ երեւոյթին, ազգային արուեստներն ու արհեստները նախ իրենց ծագումնաբանութիւնն ու աւանդականութիւնը պէտք է վերագտնեն» (էջ 63):

Ա. Յովհաննիսեան տարբեր գլուխներու տակ, կ’անդրադառնայ Րաֆֆիի ստեղծագործութեան, ուր կը գտնենք իր դարուն ապրող հայերը, ուսանողները, վաճառականները, քաղաքացիները, «հայրենիքի համար իրենց անձն ուրացած կերպարները» (էջ 69): Նաեւ օտարներ: Կերպարները, հերոսներ, դրական, բացասական: Կը խօսի գրողի եւ ընթերցողի մասին. «Բայց ընթերցողի եւ գրողի նոյնացման ակտը չափազանց կարեւոր է. ինչպէս առաջինի, այնպէս էլ երկրորդի համար: Երբ Րաֆֆու երկրպագուները նրան հազարաւոր նամակներ ուղղելով, խնդրում էին չուշացնել շարունակաբար տպագրուող այս կամ այն գործը, Րաֆֆին դրանից արծուի լայն թեւեր էր առնում» (էջ 73): Իսկ ի՞նչ են կապերը այսօրուան գրողին եւ ընթերցողին հետ, եթէ կան… Մեծամասնութեան համար կարծէք խօսուածը եւ գրուածը իրեն չեն վերաբերիր: Դեռ չենք խօսիր հակազդելու մասին:

Ա. Յովհաննիսեան Րաֆֆիի ոտնահետքերով, որոնք նաեւ Բակունցի եւ Համօ Սահեանի ոտնահետքերն են, Երիշէն կամ Լոր գիւղ, այսօրուան Եղվարդը… «Այս շրջանի ամէն մի թփի տակ մի հնավայր կայ»… «Վերջերս մօտակայքում յայտնագործուել են 4000ամեայ գինու կարասներ, մետաղադրամներ»: (էջ 75),: Հայրենիք՝ զոր ճանչցած եւ չափած է Րաֆֆի, զոր պէտք է ճանչնալ՝ տեսութիւններ մշակելէ առաջ: Րաֆֆի եւ Ա. Յովհաննէսեան ընթերցողը կը տանին հայրենի եզերքներ եւ կը պատմեն անոնց առասպելները: Եւ Րաֆֆիագիտութիւնը կը դառնայ ինքնատիպ գրական վայելք: Եւ որախութիւն, քանի որ գիւղապետի «բերնից լսեցինք յուսադրող, ապագայի նկատմամբ որոշակի հաւատ ներշնչող բառեր» (էջ 83):

Ըստ Ա. Յովհաննիսեանի «…Րաֆֆին հայ իրականութեան մէջ բոլոր դարերի ամենահերոսական ճանապարհորդն է եղել… Որ անցել է ոչ միայն իր ժամանակի, այլեւ հին, հնագոյն, անգամ ապագայի Հայաստանի քարքարուտ, տեղ-տեղ խիստ վտանգաւոր ճամբէքով: Իսկ ճանապարհի վերջում լոյսն է տեսել… անմահութեան, յաւերժութեան մեծ լոյսը:» (էջ 87):

Րաֆֆին եղած է իր ժամանակի եւ շրջապատի պատմագիրը: Գրած է քիւրտերու մասին, ՄՇԱԿԻ մէջ, 1880ին, «Քրդական միութիւն» խորագրուած յօդուածով: Անոնց մոլեռանդութիւնը հրահրուած է թուրք իշխանութիւններու կողմէ: Րաֆֆիի վէպերուն մէջ ալ կը խօսուի անոնց մասին: Տեղեկութիւններ եւ քաղաքական վերլուծումներ կան Րաֆֆիի գրութիւններուն մէջ, որոնց հրապարակումը այսօր ալ կրնայ օգտակար ըլլալ:

Րաֆֆիի միտքերուն ինքնատիպ ներկայացումը կայ այս հատորին մէջ: Վէպ, պատմավէպ, գրականութիւն, վաւերագրական ժապաւէնի պէս կը բացուին ընթերցողին առջեւ: Ա. Յովհաննիսեան չի վարանիր այդ բոլորի բաղդատականը ընել Լեւ Տոլստոյի «Պատերազմ եւ խաղաղութիւն» վէպին հետ: Ինչ որ կ’ըսէ հրաւէր է, որպէսզի ընթերցենք եւ վերստին ընթերցենք ազգի տեսիլք եւ լայն հորիզոն ունեցող Րաֆֆին: Ա. Յովհանիսեան անմիջական ժամանակակիցի աչքով կ’ըսէ. «Որքան Րաֆֆուն հիացնում են վեհանձնութեամբ, հայրենասիրական գաղափարներով տոգորուած ռազմիկ հերոսները, նոյնքան անողոք է նա հայրենիքի դաւաճանների հանդէպ: Նա չի զլանում մատնացոյց անել օտար կամ ներքին թշնամու ուժը, անկոտրում, իր սխալների մէջ խելայեղութեան հասնող կամքը եւ միշտ շեշտադրում է այն փաստը, թէ ի՜նչ աւերների է ունակ յատկապէս ներքին թշնամին, որ յանուն իր փառքի անտեսում է երկրի շահը:» (էջ 103):

Յաջորդական գլուխներու տակ կը բացուին Րաֆֆիի յանդուգն եւ արդիական իմաստութեան եւ տաղանդի էջերը: Մեծ յանդգնութիւն էր խօսիլ կնոջ եւ հայ կնոջ դատի մասին: Գլուխ մը կայ այս մասին: Կիները՝ երբ երիտասարդ են, երբ ծերացած են: Եւ հարցը կը փոխադրուի ժամանակակից հայաստանեան ընկերութեան մէջ:

«Սէրը եւ Րաֆֆին» գլխուն տակ, Ա Յովհաննիսեան կ’անդրադառնայ Րաֆֆիի սէրերուն եւ ամուսնութեան՝ գեղեցկուհի Աննայի հետ: Ապա, ան ստիպուած հեռացած է իր քաղաքէն եւ Թիֆլիս մնացած: Իր մահուընէն միայն մէկ տարի առաջ, յաջողած է ընտանիքը փոխադրել Թիֆլիս: Աննան Րաֆֆիի գործերը կազմած եւ հրատարակած է: Րաֆֆիի սէրերու եւ կին հերոսներու մասին խօսած եւ գրած են ուրիշներ ալ: Ա. Յովհաննիսեան Րաֆֆիի հերոսուհիներուն կ’անդրադառնայ: Իր գրչին տակ Աննան դարձած է ինքնուրոյն վէպ:

«Րաֆֆին եւ բնութիւնը գլխուն տակ կը խօսուի Րաֆֆիի գեղագիտութեան մասին: Ա. Յովհաննիսեան կ’ըսէ. «Պարունակներից առաջինը բնութիւնն է՝ Րաֆֆու մեծ հոգու մայր գետը սնուցող այն եզակի երակը, որ մաքուր է, անբասիր, վճիտ մնացեալ աշխարհի բոլոր այն երեւոյթներից, որոնց մէջ խառնուած աղտեղութիւնից երբեք իրեն հեռու չէր պահում նա: Ճիշդ հակառակը՝ երբեք չէր յապաղում իրեն եւ իր հերոսներին իրադարձութիւնների կիզակէտում պահել: Գիտնական գիւտարարի խիզախութեամբ փորձանիւթն իր վրայ պատուաստելու պատուախնդրութիւնը նրա հետ էր մինչեւ նրա կարճ կեանքի վերջին ակնթարթը:» (էջ 130): Եւ կը հետեւին հայրենի աշխարհի բազմաթիւ գեղարուեստական պատկերներ եւ միջազգային գրականութեան հետ բաղդատութիւններ:

Եւ վէպերը: Կը խօսի «Դաւիթ բէկ» վէպի եւ անոր կերպարներու մասին: Գրական-բանասիրական հետաքրքրական վերլուծում մը, Դաւիթ բէկի ժամանակ-պատմութիւնը եւ Րաֆֆիի գրականութիւնը հասկնալու: Կը տողանցեն հերոսները: Մեր օրերուն համար ուշագրաւ մէջբերումներ կան: «Իսկ Ստեփանոս Շահումեանի նամակը, որ իրական հիմք ունի, վէպում հանդէս է գալիս նաեւ որպէս Րաֆֆու հրովարտակ՝ ուղղուած իր ժամանակի բոլոր կարող ուժերին, որոնց մէջ պէտք էր կայծ բորբոքել եւ խթանել նրանց հայրենասիրական ոգին: Այստեղ ամփոփուած են Րաֆֆու բոլոր իղձերը, սեփական պատմութիւնից դասեր քաղելու յորդորը, հարեւանների հետ ճիշդ յարաբերութիւններ ունենալու դիւանագիտութիւնը» (էջ 148):

Ուշագրաւ մէջբերում մը «Դաւիթ բեկ»էն, նաեւ ամբողջական իմաստ ունեցող մեր օրերուն. «Ես ոչինչ նշանակութիւն չեմ տալիս այն փառքին, այն հռչակին, որ հայը ստանում է օտարների ծառայութեան մէջ: Ես այդ համարում եմ մինչեւ անգամ տեսակ մը յանցանք դէպի մայրենի երկիրը, ես այդ համարում եմ մի տեսակ ապերախտութիւն դէպի այն ազգը, որի արիւնն է կրում մարդ…» (էջ 149):

Մեծ սիրով ներկայացուած են Մամիկոնեանները: Մեծ է Սամուէլի կերպարը, մեկնելով պատմիչի քանի մը տողերէն: Հայու եւ Հայոց պատմութիւն: Այնքա՜ն սիրով կը ներկայացնէ Ա. Յովահննիսեան, անցեալը կը բերէ ներկային մէջ, խօսելով Մամիկոնեաններու ծագման մասին: «Պատմութիւնը դեռ չի որոշել՝ ո՞րն է մեր ազգի արժանապատուութեան համար աւելի շահեկան՝ ասելը, թէ Մամիկոնեանները եկուո՞ր են եղել, թէ՞ որ բնիկ հայաստանցիներ էին: Բայց, ըստ իս, շատ աւելի շահեկան է, եթէ ճշմարիտը նրանց եկուոր ըլլալը լինէր: Այն, որ նրանք իրենց երկրից եկել, արմատներ էին ձգել Հայաստանում եւ մարտնչում էին երկրի ազատութեան համար, զօրավարական, բարոյահոգեբանական, մարդասիրական այդքան բարձր յատկանիշներ էին բերել իրենց հետ եւ ոչինչ չէին տարել Հայաստանից, (ի տարբերութիւն մեր նորօրեայ ՛՛իշխանների՛՛) մի՞թէ շատ աւելի լաւ բան չի ասում մեր ազգի, մեր անսահման չքնաղ երկրի մասին, որտեղ արժէ ապրել, արմատներ ձգել, որի համար առանց վարանելու արժէ մեռնել» (էջ 169):

Րաֆֆիի ոտնահետքերով, պատմութեան աւանդածով, բայց ներկայի մէջ հայու պարտքի մասին: Րաֆֆիի հերոսները հասկնալու համար տեւաբար բաղդատութիւններ կ’ըլլան, ինչպէս Շէքսպիրի հերոսներուն հետ, Սամուէլի հոգեվիճակները բացատրելու համար: Ընթացիկ բարոյականի դէմ կը ցցուի Սամուէլ: Կը մէջբերուի Սամուէլը. «Թող մարդիկ ինձ անիրաւ կոչեն, թող մարդիկ ինձ եղեռնագործ կոչեն, ահա՛ այն սուրը որ սպանեց դաւաճան հօրը, կը սպանէ եւ ուրացող մօրը:» (էջ 179):

Ա. Յովհաննիսեան կ’ըսէ, որ «Րաֆֆին բացասական կերպարների մեծ վարպետ է», կ’արձանագրէ նաեւ, որ այդպէս մտածած է Գրիգոր Արծրունին, ըստ որուն՝ «Եթէ Րաֆֆիի բոլոր տիպերը խիստ, անողորմ քննադատութեան ենթարկենք, նրա ներկայացրած վատ տիպերը բոլորն ալ իրական, բնական կը գտնենք, որովհետեւ նրանք կենդանի են մեր մէջ…» (էջ 181): Եւ կը շարունակուի բաղդատական դատումը: Կրկին կը մէջբերէ Գրիգոր Արծրունին. «Ո՛չ ՛՛Խենթ՛՛ի պէս մի տիպ կայ հայերի մէջ, ո՛չ ՛՛Դաւիթ Բէկ՛՛ի պէս, ո՛չ ՛՛Կայծեր՛՛ի մէջ ներկայացրած համակրական տիպերի պէս, բայց նրանք հարկաւոր էին մեզ կրթելու, մեզ ներկայացնելու համար այնպիսի տիպեր, այնպիսի իտէալներ, որոնց ցանկալի էր, թէ մենք ձգտէինք:» (էջ 181):

Ա. Յովհաննիսեան կը խորհի, որ «Րաֆֆին իր բոլոր ստեղծագործութիւններով, յատկապէս ՛՛Կայծերով՛՛ մտածել է սովերեցնում՛՛: Այդպէս դիմաւորուած է Րաֆֆին, առաջին համաշխարայինէն ետք արմատախիլ եղած սերունդներուն կողմէ, նաեւ այսօր, երբ կը խօսուի ազատագրական պայքարի մասին: Դիտել կու տայ, որ Կարոն «հասարակական գործչի ամենավարակիչ, ամենահետաքրքիր տիպարներից է մեր գրականութեան մէջ, եթէ ոչ ամենավառը:» (էջ 198): Որքա՜ն ճիշդ են կարգ մը հաստատումներ, ըստ որոնց Րաֆֆի երազեց հայկական յեղափոխութիւնը, այսինքն՝ ենթահող պատրաստեց, միտքերը խթանեց: Հարկ է վերստին բանալ ԿԱՅԾԵՐը՝ սորվելու ցանկութեամբ, նոյնիսկ երբ մեծ հարցերով կը զբաղինք. վարդապետութիւններ, բանակցութիւններ, եւ փառասիրութիւններ:

Րաֆֆիի կերպարը ամբողջացնելու համար, Ա. Յովհաննիսեան կը գրէ, որ «Րաֆֆին իր ժամանակի ամենաբազմակողմանի զարգացած մարդն էր:… Իր գերազանց գրաբարով, ոչ միայն կարդացել էր մեր ամբողջ պատմագրութիւնը, ոչ միայն օր օրի գեղեցկացող իր հայերէնով ճոխացնում էր ժամանակի գրականութիւնը, ոչ միայն հետեւում էր հայ գրականութեան ընթացքին, այլեւ իր իմացած ռուսերէնով հետեւում էր աշխարհի գրական եւ քաղաքական, պատմական, գիտական ամենատարբեր հրապարակումներին, անցուդարձին» (էջ 205): Այսինքն ան ոչ միայն գրող էր, այլ հմուտ եւ գաղափարական առաջնորդ: Այդ բոլորը պատճառ չէր, որ ինք բանտարկուի տեսութիւններու եւ վերլուծումներու մէջ, ինչպէս իր Խրիմեան աբեղան, որ կը խօսէր հայ ժողովուրդի նահապետներու մասին:

Րաֆֆին հեգնած է մեր հասարակութեան խայտառակ վերաբերումները: Ղարաբաղի մելիքութիւններու մասին տեղեկութիւն հաւաքելու արշաւախումբին յատակցուելիք գումարի եւ անոր գործածութեան մասին Րաֆֆիի խօսքը կը մէջբերէ Ա. Յովհաննիսեան. «Դեռ գումարը չհաւաքած, որ յայտնի լինէր, թէ նրա քանակութեան համեմատ ինչ գործ կարելի էր կատարել, սկսեցին վիճել պարապմունքների տեսակի եւ մարդիկների ընտրութեան վրայ (ի հարկէ, իւրաքանչիւրը աշխատելով, որ իր մարդը ներս խրէ եւ երեւակայական գումարից նրան մի բաժին հանէ): Եւ փակագիծի մէջ կ’աւելցնէ՝ «Էլի շա՜տ ծանօթ մի պատկեր» (էջ 208): Քիչ մը ամէն տեղ կայ մենք ու մերոնքի սովորութիւնը…

Րաֆֆիի մասին եղած թեր ու դէմ կարծիքները կը յիշէ Ա. Յովհաննիսեան, բայց ոչինչ կը նուազեցնէ մեծ տեսանողի, մեծ վիպագրի եւ ազգային խոր ապրումներու հայը:

Կարդալէ ետք Ա. Յովահննիսեան անհուն սիրով գրուած գիրքը, անկարելի է որ չարթննայ Րաֆֆի կարդալու եւ վերստին կարդալու ցանկութիւն, դեղ ու դարման գտնելու համար մեր խաթարուած եւ ամէն օր քիչ մը աւելի խաթարուող ինքնութեան:

Դոկտորական թեզ չէ այս գիրքը, բայց այնքա՜ն հասկնալի, հարստացնող եւ առինքնող. Րաֆֆիի ոտնահետքերով, զորս Ա. Յովհաննիսեան դար մը ոստումով կը բերէ մեզի, որպէսզի մենք մեզ դիտենք եւ ճանչնանք: